Project Gutenberg's De Belgische omwenteling, by Herman Theodoor Colenbrander

This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with
almost no restrictions whatsoever.  You may copy it, give it away or
re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included
with this eBook or online at www.gutenberg.org


Title: De Belgische omwenteling

Author: Herman Theodoor Colenbrander

Release Date: April 14, 2014 [EBook #45392]

Language: Dutch

Character set encoding: ISO-8859-1

*** START OF THIS PROJECT GUTENBERG EBOOK DE BELGISCHE OMWENTELING ***




Produced by The Online Distributed Proofreading Team at
http://www.pgdp.net





  +----------------------------------------------------------------+
  |                                                                |
  |                 OPMERKINGEN VAN DE BEWERKER:                   |
  |                                                                |
  | De tekst in dit bestand wordt weergegeven in de originele,     |
  | verouderde spelling. Er is geen poging gedaan de tekst te      |
  | moderniseren.                                                  |
  |                                                                |
  | Bladzijde-nummering is verwijderd. Afgebroken woorden aan het  |
  | einde van de regel zijn stilzwijgend hersteld. Voetnoten zijn  |
  | verplaatst naar het eind van de alinea met de verwijzing.      |
  |                                                                |
  | De in het origineel als cursieve tekst is weergegeven als      |
  | _cursief_. Uitgespatieerde tekst is weergegeven als            |
  | ~uitgespatieerd~; superscript tekst als {superscript}.         |
  |                                                                |
  | Overduidelijke druk- en spelfouten in het origineel zijn       |
  | gecorrigeerd. Variaties in spelling zijn behouden: met/zonder  |
  | accent, met/zonder koppelteken.                                |
  |                                                                |
  | Aan het eind van het boek volgt een overzicht van de           |
  | aangebrachte correcties.                                       |
  |                                                                |
  | De illustraties zijn beschikbaar bij de html-versie van        |
  | dit e-boek op http://www.gutenberg.org/                        |
  |                                                                |
  |                                                                |
  +----------------------------------------------------------------+




DE BELGISCHE OMWENTELING




                              DE BELGISCHE
                              OMWENTELING

                                  DOOR

                         Dr. H. T. COLENBRANDER

              (Met gebruikmaking van onuitgegeven bronnen)

                   [drukkersmerk: ALLES KOMT TEREGT]

                             'S-GRAVENHAGE
                            MARTINUS NIJHOFF
                                  1905




TYP. ZUID-HOLLANDSCHE BOEK- EN HANDELSDRUKKERIJ.




_België en Nederland hebben te veel gemeen, dan dat, bij het feest
ginder, de gedachten van hier niet over den Moerdijk zouden vliegen._

_Ik heb de mijne niet weerhouden. Zij keerden van heden tot verleden
terug. Tot wat ons vereenigt, en wat ons scheidt._

_Zich daarover een klaar oordeel te vormen, past den Hollander als den
Belg. En nimmer zal het licht van één kant kunnen komen. Ik waag het er
op, mijn zienswijze publiek te maken. Moge slechts mijn geschrift kunnen
doen gelooven, dat zij niet zonder studie is gevormd._

                                                                  C.




INLEIDING.


Nimmer zal ik den indruk vergeten, dien, jaren geleden, het eerste
bezoek aan België op mij achterliet.

In dien kring van studiegenooten der Gentsche hoogeschool, aan dien
disch waar scherts de--Nederlandsche!--taal kruidde, onder het luisteren
naar die zangstem die aanhief van "die nachtegael die sanc een liet,"
zangstem die aan den schrijver van "De Nederduitsche geschriften van
Marnix van St. Aldegonde" behoorde,--was de Leidsche student in den
vreemde?

Wij van onze Leidsche tafel plachten toen een hoog woord te
voeren--hooger dan ons toekwam, meen ik natuurlijk thans
betamelijkerwijs--over kunst en literatuur. Hoe geleidelijk konden wij
daarmee voortgaan te Gent. _Zij_ hadden Couperus en van Deyssel gelezen,
_wij_ Buysse's pas verschenen "Recht van den Sterkste".

Maar de reis ging verder België in, en wij bemerkten meer en meer
hetgeen ons reeds te Gent niet verborgen was gebleven: dat "'t Zal
wel gaan" een kleine minderheid vertegenwoordigde. Brussel, zijn
schouwburgen en eethuizen waren Fransch. De dagbladpers, Fransch, en wat
meer zegt, aan al wat Parijs betrof een onevenredige plaats inruimend,
als ware Brussel geen centrum, maar provincie.

Wat viel er, buiten den kleinen kring van "'t Zal", in België als
Nederlandsch op? De taal der aflaatbeloften, waarmede de kerkwanden
als overdekt waren, de schreeuwende aanprijzingen der wonderdoende
kracht van dezen en gindschen heilige, patronen tegen buik- en kiespijn,
de rijke sorteering in katholieke stuiversliteratuur achter de
ongewasschen vensterglazen van boekwinkels van den vierden rang. De
Belgische samenleving scheen van boven verfranscht en van onderen
verroomscht. En welk een Roomschheid! In geen katholieke kerk in het
Noorden--gloednieuwe gebouwen voor het meerendeel--verwacht of vindt men
zóó gestelde aanplakbrieven.

Nederlandsch was er voor de opmerkingsgaaf van ons alledaagsche
reizigers ook nog iets anders. Er moesten blijkbaar zoo iets als wetten
bestaan ter bescherming van de rechten onzer taal in dit tusschenland.
Allerlei mededeelingen aan het publiek, van heel of half ambtelijk
karakter, waren in beide talen gesteld. Maar ons overstapje heette een
"overeenstemmingskaart," en, op de terugreis, konden wij aan den ingang
van het Leopoldspark te Antwerpen de waarschuwing lezen: "verboden hier
paarden in te sleepen." Wij waren echter niet te paard. Doch stel u,
ruiter-landgenoot, gerust. Komt gij ooit op uw bruin voor het hek, de
andere helft van het bord, met zijn "défense d'entraîner des chevaux",
zal u de bedoeling volkomen duidelijk maken.

Een land van veel beloften en meer teleurstellingen;--met dezen indruk
keerden wij naar huis.

       *       *       *       *       *

Wij kenden echter België niet. Welke wartaal is niet, door
eenweeksreizigers, over ons eigen Holland uitgeslagen?

Als wij later België bezochten, waren het andere zaken die wij zien
wilden. En of die er zijn! Wat ben ik aan u, primitievenzaal van het
Antwerpsch museum, verplicht; wat aan u, betooverde Brugsche grachten!
Aan u allen, steden van het Vlaamsche land! De Hollander, die werk maakt
van de geschiedenis van zijn eigen volk, kan u niet genoeg bezoeken. Uit
Vlaanderen, of door Vlaanderen, is een groot deel van onze beschaving
tot ons gekomen, en die zien wil, vindt in dit land van her- en
doorkomst nog heden daarvan de sporen. En België is daarbij geen dood
land, maar een dat in zijn heden ons in veel opzichten tot voorbeeld
strekt. Zijn optreden op het wereldtooneel kan ons dikwijls beschamen.
De kloekheid en het goed gevolg, waarmede dit volk zijn materieele
belangen weet voor te staan in verre landen, blijven bij ons niet
onopgemerkt; wij, die ons geboren kooplieden noemen, mogen de Belgen hun
consulaatwezen benijden. De haven van Antwerpen leidt een zoo krachtig
leven als één der onze, terwijl onze nijverheid bij de hunne niet in
vergelijking komt. En dit bloeiend stoffelijk leven wordt geadeld door
nieuwe werken van het oude kunstgenie. Zoo onze Israëls naam heeft, hoe
staart de wereld bewonderend op Meunier! Hoe dun blijkt ook, bij beter
kennismaking, het Fransche vernis over het Belgische karakter gespreid.
Rodenbach en Maeterlinck, zij mogen dan naar Parijs zijn gegaan, zijn
geen Franschen en schrijven niet als Franschen. En dan stegen, juist in
de laatste jaren, uit de diepten van het Vlaamsche volksgemoed klanken
voor ons op van zegevierende schoonheid. Jaren lang, onverstaan en
ongeëerd, had daar in een hoek van West-Vlaanderen Guido Gezelle
gedicht. Wie kende tien jaren geleden zijn naam? En thans mogen wij ons
schier afvragen, of onze gansche, rinkelende "beweging van '80" iets
heeft voortgebracht, dat niet door het werk van dezen eenzame wordt
overschenen. Een eenzame? Bloem en dier, zon en kind kenden hem. En aan
de zijne verwant is de loutere ziel van dien anderen grooten Vlaming,
Edgar Tinel.

Wij Hollanders moeten weten wat dit wonderbare land is. Leeren wij de
Belgen, zij ons niet kennen, licht zullen wij, bij de eerstvolgende
nauwe aanraking, elkander kwaad doen in plaats van goed.

Er moet wel veel tusschen ons zijn, dat het ons zooveel moeite kost,
elkander te vinden. Zóóveel punten waarop verstandhouding mogelijk
schijnt, en toch nog zoo weinig vruchtdragende samenwerking. Ieder
van ons blijft, in zich gesloten, zoo klein;--hoe zou het onzen
gedachtenkring verruimen, indien wij ons aanwennen wilden, van
weerszijden wat aanhoudender en wat scherper over de grens te zien. Het
komt, bij eenig nadenken, toch waarlijk ongehoord voor, dat bij ons de
aardrijkskunde van België, en ginder die van Nederland, onderwezen
worden als die van een geheel vreemd land. Met de geschiedenis is
het alleen in zooverre beter, dat de lotgevallen van het eene deel
in de vijftiende en zestiende eeuw, en in de periode van '15 tot '30,
niet verhaald kunnen worden zonder eenige vermelding van die der
andere helft. Doch hoe staat het bij ons met de kennis van België's
geschiedenis sedert den val van Antwerpen tot het Weener Congres, of van
België's geschiedenis sedert 1830?

Ik zou het een goed denkbeeld, en mij dunkt uitvoerbaar achten, aan een
Noordnederlandsche hoogeschool een leerstoel voor Zuidnederlandsche
geschiedenis, aan een Zuidnederlandsche een leerstoel voor de
geschiedenis van het Noorden op te richten. En mochten dan de
titularissen vooral de geschiedenis na 1830 niet vergeten. Hun
werkzaamheid zou kunnen en moeten opwekken tot kennismaking met het
levende zusterland.

Doch ik kwam hier tot een praktisch voorstel, en dit is voorshands mijn
doel niet. Ik wil, naar aanleiding van dit onafhankelijkheidsfeest, mij
verdiepen in ons gezamenlijk verleden. De vroegere vereeniging, onder
de Bourgondiërs, zal ik niet voorbijgaan, doch mij bepaaldelijk met de
latere onder Willem I bemoeien. Met de oorzaken der scheiding, en met
de omwenteling zelf, die nog altijd zoo verschillend en veelal met
zoo weinig kennis van zaken beoordeeld wordt. Daarna zal ik trachten
uit te drukken wat naar mijne meening ieder van ons thans is, en
onderstellenderwijs spreken over hetgeen wij voor elkander zouden kunnen
worden.




EERSTE HOOFDSTUK.

België en Nederland vóór de Vereeniging.


België vormt, ondanks zijn tweetaligheid, in veel hooger mate een
eenheid dan men het zich dikwijls voorstelt. Om die eenheid te begrijpen
moet men de geschiedenis van België raadplegen.

De oudste geschiedenis van België, waar die te vinden? Langen tijd heeft
men haar inderdaad niet weten voor te stellen, en de oudste geschiedenis
der Belgische gewesten voor geschiedenis van België gegeven. Tot Pirenne
het meesterlijk boek schreef, waarvan de voltooiing voor Noord en Zuid
beide van zooveel gewicht zijn kan. Een goede geschiedenis van België
toch zal ons helpen, onze eigene beter te verstaan.

België geeft moeilijkheden genoeg. Half Waalsch, half Dietsch; half leen
der Fransche kroon, half Rijksleen. Een horizontale linguistische, een
vertikale politieke scheidslijn. En toch moet dit België een nationale
geschiedenis hebben gehad, aangezien het eene natie is geworden.

De naam wijst tot Caesar's tijden terug. Toen waren de Belgen de
noordelijkste Kelten op het vasteland, ongeveer van de Marne en de
Moezel tot het eiland der Bataven wonend. Hun geheele gebied werd
ingelijfd in het Romeinsche rijk; het vormde er het uiterste grensland
van, dat het eerst weder verloren is gegaan. Ten gevolge der aanhoudende
oorlogen met de volken van over den Rijn raakte het Noorden van het
tegenwoordige België, tot den grooten heerweg van Keulen over Maastricht
en Tongeren naar Doornik en Boulogne, nagenoeg geheel ontvolkt en werd
door Germanen ingenomen. Ten Zuiden van de lijn Maastricht-Boulogne
handhaafde zich de Keltoromeinsche bevolking in zoodanige dichtheid, dat
de ook hier als enkele individuen, niet meer als volksmassa gevestigde
Germanen, de taal der Keltoromeinen overnamen. Deze taalgrens in België,
ontstaan omstreeks het jaar 430, heeft zich tot den huidigen dag zeer
weinig verschoven.

Gelijk de taal, was ook de godsdienst van het laat-Romeinsche rijk uit
het Noorden van België verdwenen. Niettegenstaande de bekeering van hun
koning Clovis, bleven de Salische Franken heidensch in het land waar
zij de eigenlijke bevolking van uitmaakten: aan den benedenloop van
Schelde en Maas. Deze streken moesten later voor het Christendom worden
teruggewonnen. Het is betrekkelijk laat geschied: de stichting van de
eerste kerk, op de plaats waar later Gent verrees, door St. Amand is van
610, en dit was eerst het begin. De christianiseering van het geheele
gebied van het huidige België was eerst omstreeks een eeuw later
voltooid. Een feit van niet te onderschatten beteekenis nu voor de
vorming der Belgische nationaliteit is het geweest, dat in het
Germaansche Noorden geen zelfstandig bisdom ontstond. De noordelijkste
bisdommen, welke voor den val van het Romeinsche rijk bestaan hadden,
reconstitueerden zich eenvoudig en namen elk hun moot van het inmiddels
Germaansch geworden Noorden terug: Tongeren (Maastricht, Luik) het land
tot de Dijle, Kamerijk (Atrecht) dat tusschen Dijle en Schelde, Noyon
(Doornik) dat van de Schelde tot het Zwin en de Noordzee, Terwaan het
dal van de Yser. M. a. w. de bisdommen, die in hun traditiën teruggingen
tot den Romeinschen tijd, zochten de grenzen op der oude Romeinsche
provinciën en _civitates_: Tongeren besloeg het gebied van de gewezen
_civitas_ der Tungri en ressorteerde, als weleer die _civitas_, onder
de provincie _Germania inferior_, m. a. w. onder Keulen;--Kamerijk,
Noyon[1] en Terwaan vertegenwoordigden elk een van drie vroeger bestaan
hebbende _civitates_ der provincie _Belgica secunda_ (die der Nervii,
Menapii en Morini) en ressorteerden onder het aartsbisdom dier
provincie: Reims. De kerkelijke indeeling weerspiegelde dus, tot 1559
toe, die van den Romeinschen tijd, hoewel de oude stammen, wier grenzen
de Romeinsche indeeling gevolgd had, lang verdwenen waren. Nu lagen al
deze vier bisschopszetels bezuiden de taalgrens: m. a. w. de hoofdsteden
van de aanvankelijke beschaving der gezamenlijke Zuidnederlanders lagen
in Franschsprekend gebied. Dáár verrezen hun kathedraalkerken, dáár werd
hun geestelijkheid opgevoed, dáár bevonden zich de grootste abdijen[2].
Elke diocees, van uit Waalsch gebied bestuurd, had zoowel Dietschers als
Walen onder hare geloovigen. Hierdoor werden de Dietsche Belgen als uit
de Germaansche volkerengemeenschap afgescheiden en met hun aangezicht
naar het Zuiden getrokken, of liever, zij werden in die laatste houding,
welke zij op het oogenblik der christianisatie, als uit het Noorden
gekomen veroveraars, uit den aard der zaak innamen, voor goed in de
geschiedenis vastgelegd. Geheel anders is het uitgangspunt der
geestelijke ontwikkeling van het Noorden geweest. Daar ontbrak de
mogelijkheid, bij overleveringen uit den Romeinschen tijd aan te
knoopen, en vormde Utrecht een locaal en tegelijkertijd nationaal
middelpunt.

[1]   In 1146 werd Doornik afgescheiden uit Noyon. In 1093 was Atrecht
      afgescheiden uit Kamerijk. De oude bisschopszetel van Tongeren was
      eerst overgebracht naar Maastricht en sedert het begin der 8ste
      eeuw gevestigd te Luik.

[2]   Pirenne I, 19.

Wij hebben hier met een inderdaad gewichtig verschil tusschen de
ontwikkeling van Noord en Zuid te doen, een verschil dat uit oude,
grootendeels aardrijkskundige oorzaken is te verklaren.

De 's-Heerenbergsche, Veluwsche en Nijmeegsche hoogten vervullen in de
geschiedenis van Groot-Nederland een belangrijke rol. Zij noodzaken Maas
en Rijn die richting naar het Westen te nemen, die beider delta doet
samenvallen met die der Schelde, en aldus het geheel van Noord-Nederland
tegen het Zuiden door breede wateren afsluit. Hadden Maas en Rijn hun
oorspronkelijke richting behouden, ware alzoo de Maas bij Emmerik in den
Rijn, de Rijn, zonder delta te vormen, bij het Vlie in zee geloopen, er
zou wel geen afzonderlijke Noordnederlandsche geschiedenis bestaan
hebben. Groot-Nederland zou ten tijde van Caesar Keltisch zijn
geweest, en na hem Romeinsch. De natuur heeft echter deze streken tot
verbrokkeling en verscheidenheid voorbeschikt. De Germanen, die ten
tijde der Merovingers het grootste deel van de gezamenlijke bevolking
der latere zeventien provinciën uitmaakten, waren deels op oud-Romeisch,
deels op oud-Germaansch gebied gezeten, en een groot stroomstelsel
scheidde beide helften vaneen. Terwijl de noordelijke helft zich
geheel als Germaansch gebied ontwikkelen kon, zag het Zuiden zich
door de historie tot taak gesteld, uit verschillende bevolkings- en
beschavings-elementen een harmonie op te bouwen.

Dit Zuiden, land van overgang tusschen de Romaansche en de Germaansche
nationaliteit, werd het tegelijk tusschen twee politieke werelden. De
Neustrisch-Austrasische grens, die meer naar het Zuiden in hoofdzaak
met de taalgrens samenviel, sneed deze laatste in België rechthoekig,
zoodat de diocesen van Kamerijk, Noyon en Terwaan, m. a. w. België
bewesten de Dijle, aan Neustrië bleven. Een grens die herleefde na Karel
den Groote, met deze wijziging, dat ditmaal het land tusschen Dijle en
Schelde aan Lotharingen kwam, zoodat alleen Vlaanderen en Artois tot
het Westfrankische rijk bleven behooren. Maar ook deze tweede, naar
het Westen verlegde, staatkundige grens sneed de onveranderd gebleven
taalgrens rechthoekig. Zoowel de Vlaamsche als de Lotharingische helft
van België hadden dus een gemengd Waalsch-Dietsche bevolking. Van
de territoriale staten, die in de middeleeuwen op Belgischen bodem
ontstonden, waren de gewichtigste: Vlaanderen, Brabant, Luik, alle in
hetzelfde geval.

Ware nu België gebleven in de positie die het ten tijde der Romeinen
innam: van uitersten voorpost eener beschaving die in het Zuiden
haar middelpunt had, van grensland dus tegen een noordoostelijk
barbarendom, de zuidelijke beschavingselementen zouden het land geheel
aan zich onderworpen en de ingedrongen bevolking van Dietschen stam
onvermijdelijk opnieuw geromaniseerd hebben. Doch dit is verhinderd door
de Karolingen, die de grens van Europa van den Rijn naar de Elbe hebben
verlegd. Van grensland tegen de barbaren werd België overgangsland
tusschen twee beschavingsgebieden. Zijn cultuur is hierdoor tegelijk een
zeer bizondere en een zeer Europeesche geworden. Hadde het onverbrokkeld
voortbestaan van het rijk van Karel den Groote tot de mogelijkheden
behoord, het land van Keulen tot Luik zou een centrale positie hebben
ingenomen: de blijkbare voorkeur van Karel voor Aken wijst daarheen, en
reeds begon tijdens zijn regeering de Luiksche school een Europeesche
vermaardheid te verkrijgen. Het vreemdelingenverkeer, de handelsbeweging
namen in deze voor korten tijd nog als half barbaarsch geldende streken
zeer snel toe. De oude heerweg van het zeestrand naar Keulen wemelde
van volk uit alle oorden der Christenheid. Het Friesche laken werd een
wereldartikel. Naar die van Dorestat zijn de oudste munten van Zweden en
van Polen gevolgd. Een bloei die dien der zestiende eeuw als voorspelt,
wanneer, onder Karel V, een gedeelte der politieke voorwaarden, die
onder Karel den Groote de snelle ontwikkeling dezer landen mogelijk
maakten, weder vervuld zijn. Hoe kort dan ook deze eerste tijd van
opbloei geduurd moge hebben, hij blijft een teeken tot welke rol
aardrijkskundige ligging en bevolkingsmenging deze landen als aanwezen.
Het Karolingisch, universeel karakter dezer oud-Nederlandsche beschaving
is, hoe ook verduisterd, nimmer geheel te gronde gegaan[3].

[3]   Zeer fraai bij Pirenne, I, 32 en daarvoor.

De eerstvolgende tijd was nagenoeg geheel de negatie van den
Karolingischen. De Noormannen verwoestten de beschaving, de eenheid des
rijks ging verloren, de groote trek van Karels tijd schijnt geheel uit
de geschiedenis te verdwijnen. Het is de geboorte der territoriale
staten, die thans om onze aandacht vraagt.

In het Westfrankische deel van België ontstaat één machtige leenstaat:
Vlaanderen. Het is een groote dwaling, op den naam "Vlaamsche beweging"
af, dezen staat als een oorspronkelijk Dietschen te beschouwen. Hij was
tweetalig: van het Zwin tot de Canche (bezuiden Boulogne) uitgestrekt,
is het zeer de vraag, of hij oorspronkelijk meer Dietsche dan Waalsche
bevolking geteld heeft, en het Waalsche Zuiden was eeuwen lang het
hooger ontwikkelde deel. In Lotharingen, waar de proefneming met een het
gansche gebied omvattend hertogdom mislukt (navolging van de groote
Duitsche hertogdommen, maar niet als deze in de historie geworteld),
is het woord aan de bisschoppen en aan de locale wereldlijke dynasten.
Aanvankelijk is de Duitsche staatkundige invloed op het tot Duitschland
gerekende deel oneindig sterker, dan die der Capetingers op Vlaanderen,
en geniet dus deze laatste staat een veel grooter zelfstandigheid, dan
de naburen van over de Schelde. Later zijn deze verhoudingen omgekeerd.
Het Duitsche koningschap krimpt in tot een naam, het Fransche wordt een
krachtige werkelijkheid. Brabant, Luik, Henegouwen, Holland ontwikkelen
zich in een vrijheid, die slechts door de verhouding van nabuurschap
waarin zij tot elkander en tot Vlaanderen staan, is beperkt: Vlaanderen
staat bloot aan de volle macht van den Franschen koning.

Het is in de dertiende eeuw, van den slag bij Bouvines tot dien der
Gulden Sporen, dat deze zich het krachtigst gelden laat. Artois wordt
van het graafschap afgerukt. In gansch België, ook in de helft die
in naam tot het Duitsche Rijk behoort, heeft het huis Capet zijn
betrekkingen. Het wordt op een inlijving toegelegd, en Philips IV de
Schoone komt dit doel zeer nabij. In het jaar 1300 scheen de wereld
Vlaanderens ondergang te beleven. Het land, in zichzelf ten heftigste
verdeeld, viel zonder eer en haast zonder strijd. De graaf gaf zich
gevangen, zijn leen werd aan de kroon vervallen verklaard en door een
luitenant des konings bestuurd. Tegelijkertijd erfde het met Frankrijk
eng verbonden huis van Avesnes, dat in Henegouwen regeerde, Holland en
Zeeland. Uitbreiding van Frankrijk noordwaarts tot den Rijn scheen in de
naaste toekomst te wachten.

Doch dit was buiten de Vlaamsche poorters gerekend, die in den
Sporenslag Vlaanderen en daarmede België hebben gered. Om over den graaf
te zegevieren, had Philips een verbond moeten sluiten met de stedelijke
aristocratie. De Fransche overwinning deed zich derhalve in de Vlaamsche
steden, die in den loop der dertiende eeuw het krachtigste element in
den staat waren geworden, als een gebeurtenis voor van maatschappelijke
strekking, waartegen de arbeidende bevolking zich verhief. Philips de
Schoone schijnt, bij zijn bezoek aan Gent in 1301, het gevaar van deze
verhouding te hebben ingezien, doch een verbond met de stedelijke
democratie streed tegen de gansche overlevering der koninklijk-Fransche
staatskunst. De verblinding van den koninklijken stadhouder deed het
overige. Een opstand verdrijft hem uit het land, de graaf wordt
teruggeroepen; bij Kortrijk verslaat het Vlaamsche volk den Franschen
adel. Een woedende krijg volgt, die niet ten onrechte bij de oorlogen
der Fransche omwenteling is vergeleken, waarin eveneens een volksmassa,
met opofferingen waartoe geen gevestigde regeering in staat is een
nieuwe vechtwijze toepassend, in den aan een verouderde organisatie
vasthoudenden tegenstander tegelijk een maatschappelijke macht uit het
eigen land overwint. Slechts Waalsch-Vlaanderen bleef in het bezit des
konings; de rest van het graafschap herwon zijn onafhankelijk bestaan.

Het was tegelijk de mogelijkheid eener zelfstandige Belgische
beschaving, die bij Kortrijk werd gered. Het universeel karakter, dat
België van den Karolingischen tijd af eigen was, had zich, verzwakt,
toch nog altijd gehandhaafd, en bij de groote Europeesche onderneming
der middeneeuwen, de kruistochten, had het land van zijn nut voor Europa
een schitterende proef kunnen afleggen. Het is voorzeker geen toeval,
dat Lotharingische edelen bij de tochten naar het Heilige Land zulk
een groote rol gespeeld hebben. Godfried van Bouillon, de tijdgenoot
vermeldt het uitdrukkelijk, werd aan het hoofd van den eersten
kruistocht gesteld, omdat hij opgevoed was aan de grens der Romaansche
en der Duitsche volken, en beider talen sprak. Onder bisschop Notker
(972-1008) en nog lang daarna was Luik het middelpunt der Europeesche
geleerdheid. Beroemde bisschoppen van Salzburg, van Verdun, van Utrecht
hebben daar hun vorming gehad; vermaarde onderwijskrachten der Luiksche
school hebben college gegeven te Mainz, te Brescia, te Parijs. Een van
de eerste schrijvers en wellicht de beste geschiedschrijver der 11{de}
eeuw is een Belg: Sigebert van Gembloux. De kloosterhervorming van
Cluny, en de _treuga Dei_, zijn door België heen aan Duitschland bekend
geworden. In omgekeerde richting drong de stijl der groote Romaansche
bouwwerken aan den Rijn door Lotharingen, waar Sint-Servaas en Onze
Lieve Vrouw van Maastricht, Onze Lieve Vrouw van Roermond, drie
Luiksche kerken tot deze periode behooren, tot Doornik door, en werd
daar onder plaatselijke en zuidelijke invloeden tot een gewijzigd
Rijnsch-Romaanschen stijl, die weder een groote verbreiding in
Noord-Frankrijk heeft gehad.

Deze bedrijvigheid echter van Lotharingen hing ten nauwste samen met
den bloei en de kracht van het Oostfrankische, Duitsche, Rijk, waarin
zich de Karolingische traditie veel zuiverder scheen te handhaven
dan in het aan de feodaliteit vervallen Westfrankische. Het waren
met name de bisschoppen die in Lotharingen het keizerlijk gezag en
tevens het daarbij behoorend ideaal van op het universeele gerichte
beschaving vertegenwoordigden. Doch de toekomst behoorde niet aan dit
nieuwe, op oud-Rome geïnspireerde universalisme, zij behoorde aan de
nationaliteiten, die thans bezig waren zich, in haar ware karakter nog
weinig opgemerkt, uit de wereld der feodaliteit te kristalliseeren. Ook
in Lotharingen was, als in Duitschland over het geheel, ten leste de
feodaliteit meester geworden, en in den strijd tegen haar en tegen de
Kerk ging het oude keizerlijk gezags- en beschavingsideaal nagenoeg
geheel te gronde. De bisschoppen worden, in stede van keizerlijke
ministers, feodale heeren, uit den omliggenden adel voortgekomen en
van gelijke beweging als hij;--de hertogstitel van de wereldlijke
vertegenwoordigers der keizerlijke macht in Neder-Lotharingen wordt een
twistappel tusschen twee inheemsche gravenhuizen, en verliest ten slotte
elke beteekenis dan die van ornament. Daarentegen komt in Frankrijk
de eerste modern-Europeesche natie op, en in het Fransche koningschap
de eerste moderne centralisatie van staatkundige macht. De 12{de}
eeuw reeds ziet den overwegend Duitschen invloed in België door een
overwegend Franschen vervangen; in de 13{de} eeuw heerscht de Fransche
invloed schier onbeperkt. De Lotharingische feodale heeren vergeten dat
zij tot het Rijk behooren; de Keizer is hun een legende, de nabijzijnde
koning van Frankrijk een geduchte werkelijkheid. De staatkundige
grenslijn die België van Noord naar Zuid deelde had geen beteekenis
meer. Of de andere grens, die van West naar Oost, de taalgrens, zich zou
kunnen handhaven? Het Vlaamsche hof van Philips van den Elzas en van de
Dampierre's is geheel verfranscht, Fransch is de taal van de ridderlijke
beschaving die uit het Zuiden doordringt en de Belgische aristocratie
geheel aan zich onderwerpt. Sint-Omaars ging in de 13{de} eeuw voor
het Dietsche taalgebied verloren, tijdelijk zelfs Yperen. Onder het
patriciaat van Gent en Brugge nam het Fransch over de hand toe, eveneens
aan het hertogelijk hof van Brabant. Nieuwe monniksorden, uit het Zuiden
gekomen, werken aan de verbreiding van het Fransch mede. De rol van Luik
als wetenschappelijk centrum is uitgespeeld. Het licht komt van Parijs.
België zou geheel gefranciseerd zijn geworden, indien niet de gunstige
geographische ligging intusschen ook de Dietsche bevolking tot grooter
activiteit gewekt en daarmede haar weerstandsvermogen verhoogd had.

Na de invallen der Noormannen, die, met Dorestat, Witlam en Sluis, den
oud-Nederlandschen handel verwoestten, was aanvankelijk de landbouw het
eenig middel van bestaan geweest. Doch het kon niet anders, of een land
gelegen als België moest den Europeeschen handel, zoodra hij weder
ontstond, tot zich trekken. Voor de opkomst van Brugge in het bijzonder
werd de verovering van Engeland door de Normandiërs van veel gewicht,
die door een groote emigratie van het vasteland naar het eiland gevolgd
werd. Brugge, door zijn ligging daartoe aangewezen, werd de plaats
vanwaar de wijnen, de Schelde af uit Frankrijk, den Rijn af uit
Duitschland gekomen, naar Engeland werden overgescheept. Uitvoer van
producten des lands, als Doorniksche gehouwen steen, Vlaamsch linnen en
laken, was spoedig het gevolg. Het laken vooral, waarvan de bereiding
sedert de dagen der Morini in het wolrijke Vlaanderen inheemsch was,
werd spoedig weder een artikel voor de Europeesche markt, zoozeer, dat
men aan den voorraad eigen wol niet genoeg had, en deze uit naburige
landen, ook over zee, moest worden aangevuld. Naast de klasse der
kooplieden scheidde zich uit de massa der bevolking een afzonderlijke
klasse van wolwevers af, die zich ophoopten op zoodanige plaatsen waar
zij hun product het snelst en voordeeligst van de hand konden zetten.
Ook andere locale industrieën, als de metaalbewerking van Hoei en
Dinant, werden door de gunstige voorwaarden, welke de nabijheid der
groote handelscentra aanbood, tot ontwikkeling gebracht. Langer heeft
het geduurd, eer ook het tusschen de waterwegen in gelegen Brabant in
deze beweging werd opgenomen; het bleef tot in de 12{de} eeuw bij
uitsluiting een land van akkerbouw. Toen echter eenmaal het verkeer van
den Rijn naar Brugge zulk een omvang had aangenomen dat het aan den
waterweg niet meer genoeg had, maar zich bovendien van den overlandweg
(Keulen-Maastricht-Leuven-Brussel-Aalst-Gent) begon te bedienen, brak
ook voor Brabant een nieuwe tijd aan. Het verkeer van Keulen naar Brugge
overland ging weldra het verkeer langs den waterweg verre te boven, een
feit dat gelijkelijk den snellen aanwas der Brabantsche steden en van
Gent, en het verval van Tiel en het achterblijven van Holland verklaart.

De groote vlucht die de lakennijverheid nam, bepaalde zich aanvankelijk
volstrekt niet tot het Dietsche gedeelte van Vlaanderen. De lakens van
Atrecht, van Rijsel, van Douai waren even beroemd als die van Yperen of
Gent, en behalve naar Brugge, werden de producten der nijverheid ook in
groote hoeveelheden naar de jaarmarkten van de Champagne uitgevoerd,
voor welken handel de zuidelijke fabriekssteden het gunstigst lagen.
Doch gaandeweg verliepen deze jaarmarkten en kwamen de vreemde
kooplieden uitsluitend te Brugge zich van lakens voorzien. Er had zich
namelijk een directe scheepvaart zoowel van Noord- als van Zuid-Europa
naar de Brugsche haven ontwikkeld, die meer en meer het karakter
verkreeg van een wereld-entrepôt. De oorspronkelijke eigen scheepvaart
verviel, maar daarentegen werden de handelsoperatiën zoozeer te Brugge
geconcentreerd, dat de naastbijgelegen fabriekssteden de verder
afgelegene overvleugelden. Eindelijk werd, door de inlijving van
Waalsch-Vlaanderen bij Frankrijk, de nijverheid der Waalsche steden
zoowel van haar uitvoerhaven als van haar grondstof, de Engelsche wol,
verstoken. In het Dietsche Noorden bloeide zij voortaan des te meer.

Natuurlijk is deze toenemende bloei van Dietsch-Vlaanderen van invloed
geweest op het behoud en de ontwikkeling der Dietsche taal. De kleine
klasse der "ledichgangers" mocht verfranschen, de groote massa der
nijvere bevolking bleef Dietsch. Hoe zou het anders? Het was geen
ingevoerde, het was een overoude, ter plaatse zelf ontstane nijverheid
waarmede zij haar brood verdiende. De taal, met de maatschappelijke
ontwikkeling medegegroeid, voldeed aan de eischen van leven en bedrijf;
er was geen tijd, geen noodzaak om een vreemde cultuur aan te nemen. Een
geheel burgerlijk, geheel wereldlijk beschavingsideaal nam het hart in.
Het vervult den eersten dichter dien deze maatschappij voortgebracht
heeft.

      Al heeft een sot op thoeft gescoren
    Ene breede crune toten oren
      Hines te vroeder niet een saet.

En elders, in den _Eersten Martijn_, het thema:

    Edelheit begint noch heden.

Na zijn overwinning van 1302 neemt de Vlaamsche burgerman de geheele
breedte van het tooneel in, of tracht het althans te doen. De Gentsche
republiek verduistert het graafschap, Artevelde den landsheer. Maar het
zijn slechts gemeentebelangen, die hem bewegen. Zoodra zijn dictatuur
gevestigd en hij voor het landsbestuur aansprakelijk geworden is,
heeft hij niets dringenders te verrichten dan ten bate van Gent de
lakenweverij van Dendermonde te vernietigen. Onder den kreet van "heer
ende wet" staan die van Oudenaarde tegen hem op. Niet eenmaal in de
eigen stad weet hij zijn gezag te handhaven: de wevers, met wier hulp
hij machtig geworden is, bezorgen hem, in de persoon van hun deken, een
mededinger. Met Eduard III meent hij te handelen als met een gelijke,
maar Gent is oneindig meer afhankelijk van den invoer der Engelsche wol,
dan Engeland van den vrijen afzet van slechts één van haar producten. De
val van Artevelde bewijst, dat het Vlaamsch-burgerlijk belang zichzelven
in de wereld niet voldoende kon beschermen. De toekomst was aan de
eenige waarlijk representatieve macht: aan den landsheer.

Is voor de nieuwere historische kritiek de heldenfiguur, die de
romantiek van Artevelde gemaakt heeft, niet bestaanbaar gebleken, zeer
heeft zij den roem verhoogd van den veelgesmaden Lodewijk van Male. Geen
held doopt zij hem, maar een zeer helderziend en zeer bekwaam vorst,
voorlooper der Bourgondiërs. De economische belangen van het land vinden
in hem een zoo goed verdediger, dat hij de stedelijke aristocratie,
vroeger de grootste vijandin der grafelijke macht, voor zich wint; in
ruil verzekert hij haar bewind tegen de aanslagen van den arbeidenden
stand. De naijver der steden tegen elkander neemt, althans bij de
regeerende klasse, sterk af. Tegenover de gedurig zwaarder wordende
mededinging der Engelsche nijverheid hebben de Vlaamsche steden behoefte
aan den steun der landsheerlijke macht. Onder 's vorsten bescherming
wordt de lakenindustrie ook in een aantal dorpen gevestigd; de wol- en
lakenhandelaars, die voor een goed deel de stedelijke aristocratie
uitmaken, ondervinden daar geen nadeel van, wel de arbeidende klasse in
de groote steden. Naast de "drie leden van Vlaanderen", Gent, Brugge,
en Yperen, doet Lodewijk van Male als vierde vertegenwoordigend lid
het zuiver landbouwende Vrije van Brugge opnemen. In zijn "audiencie"
schept hij een centraal orgaan voor regeering en rechtspraak, gelijk
later de Bourgondiërs zouden doen in andere provinciën. En al is deze
instelling van Franschen oorsprong, zij werkt er in de toepassing niet
minder nationaal om. De leden van het college zijn landskinderen; van
de 690 acten, in het eerste deel van het _Cartulaire de Louis de Male_
gedrukt, zijn er 9 in het Latijn, 264 in het Fransch en 417 in het
Vlaamsch. Gelijkelijk steun zoekend bij de gegoede burgers, den adel
en den landbouwenden stand, is zijn staatkunde vooral op het bedwingen
der arbeidersklasse gericht, wier politieke invloed gebleken was
de maatschappij als geheel niet te kunnen leiden. Een laatste
geweldige opstand beslist tusschen de monarchie en het stands- en
stadsparticularisme; de algemeene deelneming van Europa bewijst, hoe
groot gewicht ook voor anderen de afloop van dezen strijd werd geacht te
zullen hebben. Het is minder een stad dan wel een enkele klasse van haar
bevolking die den strijd voert. Te Brugge vereenigen zich allen tegen
het eene weversambacht, dat daar bij lange na zoo talrijk niet is als te
Gent, en brengen de stad onder de gehoorzaamheid van den graaf terug. Nu
wordt het gansch Vlaanderen tegen de Gentsche wevers. Zij houden Gent
twee jaar lang en verrassen zelfs weder Brugge, waar op de gegoede
burgers een bloedige wraak genomen wordt. Op Dendermonde en Oudenaarde
na, maakt Gent zich meester van het geheele graafschap; de landsheer
moet een Fransch leger te hulp roepen, om zijn stad te kunnen
overwinnen. Bij Roosebeke ontmoeten de legers elkander, maar de geest
van Kortrijk was niet vaardig meer over de Vlamingen. Een groot deel van
hun gepreste krijgsmacht diende de Gentenaars onwillig, en verliet hen
bij het aangaan van den slag, die in een nederlaag der witte kaproenen
eindigde. Maar de stad zelf hield zich overeind, nog drie jaar lang,
en Lodewijk van Male stierf eer hij haar ten onder gebracht had. Zijn
schoonzoon en opvolger, Philips de Stoute van Bourgondië, zag zich tot
onderhandelen genoopt, wilde hij niet met zijn graafschap een oorlog
beërven. Tot den prijs eener volledige amnestie en van bevestiging der
stadsprivilegiën onderwierp zich Gent op den 18{den} December 1385. Met
dien datum eindigen voor Vlaanderen de middeleeuwen, die voor gansch
België ten einde spoedden.

       *       *       *       *       *

Lodewijk van Male was, behalve op bevestiging van zijn gezag in het
graafschap, ten zeerste op versterking zijner huismacht uit geweest,
doch hij had geen zoons, en werkte dus voor anderen. Hij had, ten
nadeele van de zuster zijner vrouw, de hertogin van Brabant, zijn gebied
met Mechelen en Antwerpen vergroot, en beheerschte dus den geheelen loop
der Schelde. Voorts was zijn doel om Artois, door Philips August, en
Waalsch-Vlaanderen, door Philips den Schoone aan Vlaanderen ontrukt,
weder met zijn graafschap te vereenigen. Het eerste middel dat hij
hiertoe bij de hand greep, was de verloving van zijn eenige dochter
Margaretha met Philips van Rouvre, hertog en graaf van Bourgondië, graaf
van Artois. Een huwelijk dat twee van de drie groote dynastieën, die in
Frankrijk nog nevens de koninklijke bestonden: die van Vlaanderen,
Bourgondië en Bretagne, vereenigen moest, en wel juist de twee wier
landen zich het best er toe leenden om de basis uit te maken van een
geduchte, tusschen Frankrijk en Duitschland ingeschoven territoriale
macht. Maar vijf jaar na de verloving stierf Philips van Rouvre. Artois
en het graafschap Bourgondië vielen aan diens moei, de moeder van
Lodewijk van Male ten deel; het hertogdom Bourgondië kwam aan de
Fransche kroon. Koning Jan beleende er zijn derden zoon mede, Philips
den Stoute. Diens broeder, koning Karel V, bevorderde, om Vlaanderen
buiten verbond met zijn Engelschen vijand te houden, zelf het huwelijk
van Philips met de dochter van Lodewijk van Male, en gaf zelfs bij deze
gelegenheid Rijsel, Douai en Orchies aan Vlaanderen terug (1369). In
1384, bij den dood van Lodewijk van Male, zag dus Philips Vlaanderen
met Mechelen en Antwerpen, Artois, Nevers, Réthel, Bourgondië en het
graafschap Bourgondië in zijn bezit vereenigd. Oom van Karel VI van
Frankrijk en diens invloedrijkste raadsman, kon hij over de gansche
hulpmiddelen van het koninkrijk ter bevordering zijner bizondere
oogmerken beschikken. Hij had daarmede een reusachtigen voorsprong op
de beide andere huizen die hem het bezit der Nederlanden wellicht zouden
kunnen betwisten: het Beiersche en het Luxemburgsche.

Ongetwijfeld heeft Karel V, toen hij den jongeren tak van zijn huis den
weg naar het Noorden wees, gemeend zoodoende het "Vlaamsche gevaar"
het best te zullen bezweren. Philips de Stoute heeft zich dan ook nog
wel degelijk Franschman gevoeld, maar sedert de Bourgondiërs in de
Nederlanden grooter gezag verkregen, konden zij bezwaarlijk Franschman
blijven: daartoe waren de Nederlanden te zeer een wereld op zich zelf.
Al dadelijk was Philips, door zijn bezit van Rijks-Vlaanderen en van
Franche Comté, leenman van het Rijk zoo goed als van de Fransche kroon;
hij was ook erfgenaam van al de betrekkingen en belangen van het
Vlaamsche graafschap, die voor een groot deel over de Henegouwsche,
Brabantsche, Hollandsche grens wezen. Nauwelijks een jaar na den dood
van Lodewijk van Male gelukte hem een meesterlijke zet, waarbij de
belangen der Fransche kroon weder evenzeer schenen te zijn gebaat, als
de persoonlijke belangen van Philips zelf. Engeland bereidde, om in
Holland een vergoeding te vinden voor wat het in Vlaanderen op het
vasteland verloren had, een huwelijk voor van den zoon van hertog
Albrecht van Beieren met de dochter van den hertog van Lancaster. Het
gold nu, het huis Wittelsbach, door aanbieding van grooter voordeelen,
aan de Fransche zijde te trekken. Hiertoe werden drie huwelijken
tegelijk voorgeslagen: van Jan (zonder Vrees), zoon van Philips den
Stoute, met Margaretha, dochter van Albrecht; van Margaretha, dochter
van Philips, met Albrechts zoon Willem; eindelijk van Elisabeth
(Isabeau) van Beieren met den jongen koning van Frankrijk, Karel VI,
zelf. Deze huwelijken kwamen alle drie in 1385 tot stand. Zij bezorgden
het huis Bourgondië een overwegenden invloed in de Beiersche bezittingen
en in de gansche Nederlanden. In 1390 stond de oude hertogin van
Brabant, Johanna (met verscheuring van een vroeger verdrag, dat de
opvolging toegezegd had aan het geslacht van haar thans overleden
Luxemburgschen gemaal) haar hertogdom, onder beding van vruchtgebruik en
uitoefening der heerschappij tot haar dood voor zichzelve, aan Philips,
echtgenoot van hare nicht Margaretha van Vlaanderen, af. Hiermede werd
niet slechts de val van het Luxemburgsche huis in de Nederlanden
bezegeld, maar ook de feitelijk sinds lang bestaande vervreemding der
oud-Lotharingische Nederlanden van het Duitsche Rijk. Johanna toch had
over haar hertogdom beschikt als over allodiaal goed. Deze beschikking
werd genomen met goedvinden van de Staten van Brabant, tegenover welke
Philips dezelfde tegemoetkomende houding aannam als in 1385 tegenover de
stad Gent. Had hij toen alle privilegiën bevestigd en toegezegd dat de
Fransche kanselarij zich in brieven aan de stad van de Vlaamsche taal
zou bedienen, thans had hij de hereeniging van Antwerpen en Mechelen
met Brabant beloofd, en tevens dat Brabant zijn bijzonderen vorst zou
behouden. Zijn tweede zoon Antonie zou in Brabant en Limburg regeeren.
Deze is Johanna van Brabant opgevolgd bij haar dood in 1406.

Niettegenstaande den schijn, die hem als den bewusten grondlegger eener
Nederlandsche macht kan doen voorkomen, is Philips de Stoute echter
bovenal Fransch prins van den bloede geweest. Zijn hoofddoel was, zich
en zijn nakomelingen het overwicht te verschaffen over de factie van
zijn neef, den hertog van Orleans, en zijn vergrooting in de Nederlanden
was hem een middel om dit doel te bereiken. Gewoonlijk verbleef hij òf
aan het Fransche koningshof, òf in het verre Bourgondië. Vlaamsch heeft
hij niet gekend. Maar zijn werk, het moge aaneenhangen van huwelijken
en onderhandelingen tusschen vorsten, was niet ondernomen zonder
rekening te houden met de neigingen der bevolking zelve. Geen oogenblik
heeft, na Johanna's dood, Brabant er over gedacht, aan de reclamatiën
van Ruprecht van de Palts, die het hertogdom aan het Rijk vervallen
verklaarde, gehoor te verleenen. En meer dan reclameeren kon de Duitsche
Keizer niet.

Philips' groote tegenstander, de hertog van Orleans, trachtte hem na te
volgen en ook in de Nederlanden vasten voet te verkrijgen. Hij sloeg het
oog op Luxemburg en op Gelder; pogingen, die mede Jan zonder Vrees er
toe zullen gedreven hebben hem te doen vermoorden (1407). Twee jaar
later sneed het huwelijk van Antonie van Bourgondië met Elisabeth van
Görlitz, hertogin van Luxemburg, aan hernieuwing van dergelijke pogingen
den pas af. Gelijk deze echt de Luxemburgsche, moest die van Antonie's
zoon Jan met Jacoba van Beieren (1418) de Beiersche erfenis in de
Nederlanden aan het Bourgondische huis verzekeren. Een jaar na dit
laatste huwelijk had een gebeurtenis plaats, die in de positie van het
huis van Bourgondië een groote verandering te weeg bracht: de moord van
Jan zonder Vrees op de brug bij Montereau.

De misdaad, waaraan Jan zich in 1407 had schuldig gemaakt, had hem
het gouvernement van het koninkrijk niet in handen geleverd. In 1411
was de hevige burgeroorlog der Bourguignons en Armagnacs uitgebroken,
waarin beide partijen Engeland op hun hand zochten te krijgen, en
waarin de dauphijn, zoon van Karel VI, de zijde der Armagnacs hield.
Het was na een mondgesprek met den dauphijn, dat Jan zonder Vrees werd
vermoord. Voortaan is de Bourgondische macht zonder terughouding aan
de koninklijk-Fransche vijandig; de dubbelzinnige verhouding, waartoe
Philips de Stoute den grond gelegd had, heeft tot een geweldige
ontknooping geleid, die geen verzoening meer toelaat. Aanstonds verbindt
zich Jans opvolger openlijk met den landsvijand; bij het verdrag van
Troyes erkent hij Hendrik V van Engeland als koning van Frankrijk. Hij
breekt met de houding van vazal; weldra zal hij voor zijn gezanten rang
eischen onmiddellijk na dien der koningen.

De Fransche geschiedschrijving stelt in den regel het gansche gedrag van
Philips den Goede als een gevolg van wraakzucht over den moord zijns
vaders voor. De moord was evenwel niet meer dan de laatste aanleiding
tot een beslissing, die toch niet uit zou hebben kunnen blijven. De
jonge Philips was reeds meer te Gent dan te Parijs opgevoed; aanhoudend
meer vorderden de Nederlandsche zaken, waarmede de Bourgondiërs zich zoo
diep hadden ingelaten, de aandacht van een geheelen mensch. Bij den dood
van Hendrik V weigert Philips de waardigheid van regent van Frankrijk,
die hij aan den hertog van Bedford overlaat (1422). Terwijl Engelschen
en Franschen hun zaak uitvechten, verwerft Philips zich Henegouwen,
Holland en Zeeland (regeering in 1428, titel in 1433), Brabant en
Limburg (1430, dood van Philips van St. Pol, tweeden en laatsten zoon
van Antonie van Bourgondië). In 1421 had hij de opvolging in Namen
gekocht, dat hem acht jaar later dan ook toeviel; te Utrecht was zijn
invloed overwegend; in Gelder had hij een partij; over de bisdommen
Kamerijk en Doornik beschikte hij naar welgevallen. In Luxemburg nam de
oude hertogin Elisabeth hem voor momber aan (1441); na haar dood in 1451
volgt hijzelf op. Buiten het Bourgondisch gezag blijven voorshands nog
alleen de noordoostelijkste Nederlanden. De grondslag voor een nieuwen
Europeeschen staat, met Brussel tot hoofdstad, schijnt gelegd. In 1435
sluit Philips vrede met Karel VII, maar als met een buitenlandsche
macht. Hij zal den koning voor de Fransche leenen die hij bezit of bij
het verdrag verkrijgt, geen hulde behoeven te doen, en de door den
koning uitgeschreven belastingen zullen niet geheven worden in de landen
van Philips. Deze afval van het verdrag van Troyes berokkent hem een
oorlog met Engeland, dat wel Calais tegen hem behoudt, maar geen vasten
voet in Philips' eigen bezittingen weet te verkrijgen. In 1439 wordt
de vrede gesloten. In 1440 eindelijk begint de regeering van een
Keizer, die, anders dan de Luxemburger Sigismund, tegen de usurpatie
der Nederlandsche rijksleenen door Bourgondië zich niet langer met
machtelooze protesten verzet. Europa heeft, uitdrukkelijk of feitelijk,
de nieuwe macht erkend. In 1447 onderhandelt Philips met Frederik III
over de oprichting van een koninkrijk. De zaak gelukt niet, maar ieder
weet dat de hertog van Bourgondië in aanzien menig koning der
Christenheid overtreft.

Terwijl Bourgondië zich aldus zelfstandig maakt, wordt de staatkunde der
Fransche kroon in de eerste plaats anti-Bourgondisch. Doch zij wordt
verlamd door de oneenigheid tusschen Karel VII en zijn zoon Lodewijk,
die de vlucht neemt naar zijn Bourgondischen verwant, en daar 's konings
dood verbeidt. Het schijnt een oogenblik of de vroegere dubbelzinnige
toestand nog eenmaal zal kunnen intreden, wanneer met Lodewijk XI een
creatuur van den hertog van Bourgondië den Franschen troon bestijgen
zal. Doch Lodewijk, eenmaal koning, heeft dergelijke verwachtingen te
schande gemaakt. Valois en Bourgondië vertegenwoordigden voortaan
onherroepelijk verschillende landen met verschillende belangen.

De Bourgondische bezittingen waren rijk genoeg, om Karel den Stoute in
staat te stellen zich tegenover Frankrijk te handhaven, en zelfs om naar
de Rijkszijde zijn gebied verder uit te breiden. Het gedeelte zijner
rustelooze werkzaamheid, dat, als de bemoeiingen in Luik en in Gelder,
als de uitvoering van het program zijns vaders kan worden beschouwd,
heeft dan ook zeker zijn val niet veroorzaakt. Maar Karel ging, in
dolzinnige haast, de grenzen eener aan een opkomende dynastie
geoorloofde eerzucht ver te buiten. De Bourgondiërs konden twee dingen
doen. Zij konden hun Nederlandsche bezittingen afronden; zij konden ook,
door het toe te leggen op de verwerving van Lotharingen, Bourgondië met
de Nederlanden in onmiddellijke verbinding zoeken te brengen. Het eerste
doel was volkomen bereikbaar, het tweede reeds uitermate moeilijk, en
het was zeer de vraag, of op die wijze een levensvatbare staat kon
ontstaan: Frankrijk drong, met Ile de France en de Champagne, provinciën
die het onmogelijk was ooit aan de Fransche kroon te ontnemen, te ver
naar het Oosten in. Een dergelijke groot-Bourgondische staat, gezwegen
er van, dat hij bezwaarlijk ooit de belichaming eener nationaliteit zou
zijn geworden, zou naar te veel zijden tegelijk defensief hebben moeten
optreden, en in zijn smalle verbindingslid steeds een zeer kwetsbare
plek hebben gehouden. Om dit verbindingslid een behoorlijke breedte te
geven, bleef niets over dan het veroveren der Rijngrens van Bazel tot
Kleef, een pogen dat half Duitschland tegen den Bourgondiër in de
wapenen zou brengen, zooals de geschiedenis van het beleg van Nuis kwam
bewijzen. De plannen echter van Karel den Stoute gingen echter nog boven
dit groot-Bourgondisch program uit. Beurtelings stelde hij zich voor
de Fransche monarchie in zes of zeven kleine staten op te lossen, de
Habsburgers tot zijne cliënten en zichzelf tot Keizer te maken, zijn nog
niet eenmaal bestaand rijk uit te breiden tot de Middellandsche Zee, ja
zelfs voet te vatten in Italië. Op zijn dood is een geweldige reactie
gevolgd, die te nauwernood de voornaamste resultaten van het werk van
zijn vader in wezen liet.

Wèl moest een schepping aan wezenlijke behoeften beantwoorden, die zich
staande hield onder zoo ongunstige omstandigheden als de regeering van
Maria en Maximiliaan opleverde. In één opzicht werd zij zelfs zeer
versterkt: het terugvallen van het hertogdom Bourgondië aan de Fransche
kroon, nekslag aan de groot-Bourgondische gedachte, bepaalde de
krachten van het huis, voor eenigen tijd althans, tot zijn taak in de
Nederlanden, die scherp belijnd, en die uitvoerbaar was.

Philips de Goede reeds, de _conditor Belgii_, had verwonderlijk veel
bereikt. Eigenlijk niet verwonderlijk, als men bedenkt hoe reeds de
veertiende eeuw op Nederlandschen bodem de leer van Philips van Leyden,
en de practijk van Lodewijk van Male had voortgebracht. Het gemeene
recht won veld op de privilegiën, die opgehouden hadden noodzakelijk
en dus aangevangen hadden schadelijk te zijn. De gesloten klassen
der middeleeuwsche maatschappij houden zich niet meer in stand. De
geleerdheid is niet meer het deel der geestelijkheid alleen, de adel is
niet meer de militaire kaste bij uitnemendheid, de voorrechten, aan
steden en corporatiën verleend, zijn niet meer de eenige waarborgen der
vreedzame verrichting van bepaalde maatschappelijke functiën. De vorst
wordt de natuurlijke toevlucht van allen die geen deel hebben aan de
privilegiën, en evenzeer van allen die er deel aan hebben, want geen
geprivilegieerde of hij wordt door eens anders privilegie in zijn
belangen geschaad en in zijn vrijheid beperkt. De betrekkingen van allen
met allen zijn te levendig geworden, dan dat de oude scheidsmuren
overeind kunnen blijven staan, en de vorst is de eenige die de
bouwvallen kan opruimen.

Zeer duidelijk is nu, in elk der gewesten die in het bezit der
Bourgondiërs geraken, een versnelde ontwikkeling in de reeds
overal ingeslagen richting naar egalisatie, centralisatie,
monarchie. Daarnevens worden de eerste grondslagen gelegd eener
algemeen-Nederlandsche regeering en vertegenwoordiging.

Van de hervorming der instellingen eener bepaalde provincie levert
Vlaanderen een sprekend beeld. De "audiencie" van Lodewijk van Male
hield zes of zeven zittingen per jaar, en was een omgaand hof. De raad
die Philips de Stoute in 1386 te Rijsel instelt (voor Vlaanderen met
Antwerpen en Mechelen inbegrepen, Rijsel, Douai en Orchies, Artois,
Nevers en Réthel) zit elken dag en is gebonden aan een bepaalde plaats.
De leden moeten afzien van elke andere betrekking of bezigheid, leven
uitsluitend van hun wedde, mogen niet het burgerrecht behouden eener
bizondere stad of het lidmaatschap eener bepaalde corporatie: zij vormen
het eerste volkomen uit de maatschappij geïsoleerde ambtenaren-college
dat de Nederlanden gekend hebben. De raad is behalve regeeringsraad en
gerechtshof tevens rekenkamer; hij waakt over de rechten en bezittingen
van den heer, die inderdaad zijn, en met elk jaar meer worden, de
rechten en bezittingen van het publiek. De raad sprak Fransch.
Hiertegen, en tegen de omstandigheid dat het graafschap geen
afzonderlijk ressort meer vormde, maar met andere gewesten aan eenzelfde
college onderworpen was geworden, brachten de Vlamingen aanhoudend
klachten in. Jan zonder Vrees splitste daarom het college in een
rekenkamer, die te Rijsel bleef, en in een gerechtshof, dat te
Oudenaarde gevestigd werd (1405) en twee jaar later te Gent, waar
het, met korte tusschenpoozen in de 15{de} eeuw[4], tot de Fransche
omwenteling toe is gebleven (de Raad van Vlaanderen). Onderwijl werd
het gebied der rekenkamer te Rijsel nog met Namen en Henegouwen
vergroot. Zij bleef zich bij uitsluiting van het Fransch bedienen. Voor
den Raad van Vlaanderen werd aanstonds in 1405 ten aanzien der taal een
andere regeling getroffen, waarbij werd voortgebouwd op de regelen bij
de Audiencie van Lodewijk van Male in gebruik, waar de rechters gewoon
waren geweest hun vonnissen te vellen in de taal die partijen gebruikt
hadden. "Toutes enquestes quy se feront par lesdicts conseillers ou
autres commis de par eulx, où les escriptures des parties sont en
flameng, se feront en flameng." Voorts werd bepaald "qu' à l'huys ouvert
chascune des parties et poursuyvans puyssent parler à tel langage qu'ilz
veuillent, et qu'on leur responde en langage flameng. Et s'ilz sont
en débatz, le Flameng aura l'option de playder en flameng s'il luy
plaist"[5]. Dit taalbesluit van Jan zonder Vrees is van kracht geweest
zoolang de Raad van Vlaanderen gestaan heeft: tot de Fransche
omwenteling toe. Het is dan ook zeer verkeerd, in de Bourgondische
vorsten voorvechters te zien van het gebruik der Fransche taal. Zij
eerbiedigden te dezen aanzien de bestaande toestanden. In België gold de
taalgrens voor het lagere volk, maar waren de hoogere standen feitelijk
tweetalig geworden, lang voor de komst van den eersten Bourgondiër in de
Nederlanden. Benoorden den Moerdijk, waar het Fransch niet doorgedrongen
was, hebben zij ook niet de geringste poging gedaan om het in te voeren.
Nauwelijks minder verbreid dan de kennis van het Fransch in Vlaamsch-,
was die van het Vlaamsch in Waalsch-België. Philips de Goede en
Karel de Stoute konden Vlaamsch spreken; zij wisten te goed, zegt de
kroniekschrijver Molinet, "que leur puissance estoit trop plus flamande
que wallonne." Froissart kende Vlaamsch. Een groote menigte Fransche
uitdrukkingen drongen in het Vlaamsch, een niet minder groote menigte
Vlaamsche woorden drongen in het Luikerwaalsch door. Sedert het verval
van de jaarmarkten in de Champagne was het gebruik van het Vlaamsch in
den handel zeer toegenomen, en dank zij de verbetering van het onderwijs
nam in de 15{de} eeuw het officieel gebruik der landstaal in het
binnenlandsch bestuur der Dietsche streken geheel en al de overhand
op Latijn en Fransch beide. Van weerszijden der taalgrens noodigde
men elkander uit tot het vogelschieten en tot de landjuweelen. Het
onderscheid in taal verdeelde België in geenen deele in twee vijandige
kampen. Waar echter het Vlaamsch zich bedreigd voelde, wist het zich te
verdedigen, als in 1477 tegenover Vrouw Maria, na het drijven van Karel
den Stoute, den eenigen vorst die de wijze gematigdheid van zijn huis
ten opzichte der taalkwestie niet volkomen gehandhaafd, en in Vlaamsch
land ambtenaren aangesteld heeft, die de taal der bevolking niet
verstonden, volstrekt niet uit stelselmatige vijandschap tegen het
Vlaamsch evenwel, maar als een gevolg zijner ook in andere opzichten
niets ontziende willekeur.

[4]   In 1439 voor een jaar te Kortrijk; van 1447 tot 1451 te
      Dendermonde, van 1451 tot 1463 te Yperen.

[5]   Placcaerten van Vlaenderen, I, 241, 242.

De voor Vlaanderen ontworpen binnenlandsche bestuursinrichting werd,
naar 's lands gelegenheid verbrabantscht of verhollandscht, elders
nagevolgd. In 1406 werden te Vilvoorde een Rekenkamer en een Raad van
Brabant opgericht. Het eerste lichaam is blijven bestaan en zag later
Luxemburg aan zijn gebied toegevoegd[6], tegen den Raad evenwel kwam het
land in verzet, en in 1422 kwam een geheel ander college tot stand, dat
niet uit vorstelijke ambtenaren, maar uit gedelegeerden van adel en
steden bestond. Eerst Philips de Goede heeft na 1430 het plan van zijn
oom Antonie weer kunnen opnemen, en een Hof van Brabant ingesteld naar
het model van den Raad van Vlaanderen. In Holland dagteekent het Hof
uit denzelfden tijd. In de economisch en staatkundig minder ontwikkelde
gewesten, als Henegouwen en Luxemburg, werd met eenvoudiger, minder
kostbare inrichtingen volstaan, die evenwel dezelfde strekking tot
egalisatie en centralisatie hadden.

[6]   Van 1463 tot 1477 ook Holland en Zeeland. De Haagsche Rekenkamer,
      in 1446 opgericht, werd bij art. 22 van het Groot-Privilegie
      hersteld.

Al deze inrichtingen, de meer samengestelde en de meer eenvoudige,
hebben zich spoedig geacclimatiseerd, en den storm van 1477 zeer wel
doorstaan. Zij hebben aan de administratie der afzonderlijke gewesten
een strenger monarchaal karakter gegeven, zonder evenwel ergens de
organen der volksvertegenwoordiging te vernietigen of te verminken. Alom
hebben de Staten des lands het recht behouden de bede te bewilligen, en
haar rol is in beteekenis toegenomen naarmate de vorsten vaker in de
gelegenheid kwamen die bewilliging in te roepen.

Veel langzamer en behoedzamer dan de hervorming van het provinciaal
bestuur, is de schepping van een algemeen landsbestuur in zijn werk
gegaan. De Bourgondiërs konden hierbij niet voortbouwen op reeds gelegde
grondslagen: van eene bovengewestelijke bestuursinrichting kon eerst
sprake wezen, nadat de veelheid der dynastieën voor een eenheid had
plaats gemaakt. Gelijk het vorstenhuis zelf, komen de instellingen der
centrale regeering uit den vreemde. Zij kunnen niet aan Nederlanders
in handen gegeven worden, omdat er in dezen zuiver staatkundigen zin
nog geen Nederlanders zijn, doch slechts Vlamingen of Brabanders.
Bourgondiërs en Picardiërs leverden het personeel, en het Fransch was
bij uitsluiting de taal der bovengewestelijke regeering.

Toen Philips de Stoute Vlaanderen en Artois erfde, was hij sedert
twintig jaren hertog van Bourgondië geweest, en had als alle vorsten,
zijn raad gehad, waarvan de leden hem omringden en bijstonden in de
regeering. Maar Philips, toentertijd een man van groot gezag bij zijn
neef koning Karel VI, bepaalde zijn aandacht niet tot het hertogdom.
Hij verbleef meest te Parijs, en zoo veranderde de oorspronkelijk
locaal-Bourgondische raad van karakter en werd een orgaan der
uitgebreider staatkundige werkzaamheid van zijn heer. De eerste in rang
behoudt den titel van kanselier van Bourgondië, maar onder hem staan
lieden van uitgelezen bekwaamheid en van velerhande herkomst, edelen,
geestelijken, leden van den derden stand. Een nieuwe vassaliteit,
waarbij de wedde in de plaats gekomen is van het leen, en staatkundige
diensten in de plaats van den krijgsdienst[7]: de Croy's, Lalaing's,
Hugonet's, Humbercourt's, Hagenbach's komen uit hun rijen voort. De
meester weet hun trouw koninklijk te beloonen en straft hun ontrouw
zonder genade. Sommigen van hen houden zich gestadig in zijn nabijheid,
anderen gaan in zending uit, besturen een provincie, bevelen in een
vesting. De gansche regeering, voor zoover zij buiten het terrein ligt
dat door de bezworen privilegiën wordt bestreken, gaat door hun handen:
buitenlandsche zaken, gewestelijk opperbestuur, rechtszaken aan den
vorst voorbehouden, gratiën en remissiën, domeinbestuur, zorg voor leger
en vloot. In al deze zaken geldt het souverein bevel van den vorst,
"ainsi nous plaist-il et voulons estre faict". Tot midden onder de
regeering van Philips den Goede heeft deze "Groote Raad" geen vaststaand
ledental en geen vaste residentie gehad. Een ordonnantie van 1446 bracht
hierin verandering, en bepaalde tevens dat alle beslissingen van den
vorst genomen zouden worden na advies en beraadslaging van den Grooten
Raad, en dat alle requesten, mondelinge en schriftelijke, aan den
Raad zouden worden gerenvoyeerd. Rechterlijke en bestuursfunctiën
bleven echter nog in één lichaam vereenigd; in 1454 evenwel werd een
afzonderlijke justitiekamer bij den Raad ingericht. Karel de Stoute
splitste den Raad in tweeën: een politiek en een rechterlijk lichaam,
welk laatste te Mechelen werd gevestigd en tevens beroepshof werd voor
alle Nederlanden (1473). Dit was meer dan het particularisme der
gewesten voorshands kon verdragen: in 1477 kwam de Groote Raad van
Mechelen te vervallen, en werd eerst in 1504 door Philips den Schoone
weder opgericht. Een andere hervorming van Karel den Stoute, de
vervanging der rekenkamers van Rijsel en Brussel door één enkele kamer
te Mechelen, werd eveneens in 1477 ongedaan gemaakt. Rijsel, Brussel en
den Haag kregen hunne bizondere kamers terug.

[7]   Pirenne II, 362.

De strenge administratie der financiën, door deze rekenkamers
gewaarborgd, toonde waartoe bij eenheid in beheer de hulpmiddelen der
Nederlanden reeds in staat waren. De inkomsten van Philips den Goede
beliepen in 1455 het vierdubbele van die van de republiek Florence, het
driedubbele van die van Napels, het dubbele van die van den Paus en
van den hertog van Milaan, en bijna zooveel als die van de republiek
Venetië. En deze inkomsten werden verkregen zonder de hulpmiddelen zelve
ook maar eenigszins uit te putten.

Evenwel is het algemeen bestuur niet populair geweest: het was te
zeer het bestuur van den vorst, te weinig dat van het land. Doch
hierin bracht de vorstelijke staatkunde zelf een begin, of liever een
mogelijkheid, van verandering. Als een middel om het particularisme der
provinciën te gemakkelijker te breken, riep Philips de Staten zijner
landen in gezamenlijke vergadering bijeen. Zesmaal zijn zij tusschen
1463 en 1477 zoo vergaderd geweest. De provinciën zagen aanvankelijk
zulk een bijeenroeping zeer ongaarne: zij werden liever aangesproken "in
den haren", zooals tal van oude privilegiën het geboden. Doch gaandeweg
kwamen zij tot het inzicht, dat de gezamenlijke vergadering hen ook
sterken kon tegenover den landsheer. De laatste vergadering die onder
Karel den Stoute gehouden is, die van Gent in 1476, verwierp de bede, en
bij het Groot-Privilegie werd het recht bedongen dat de Staten-Generaal
zouden mogen bijeenkomen zoo dikwijls zij zelf het verkozen, en dat geen
oorlog zou worden ondernomen zonder hun bewilliging. Een recht dat niet
constitutioneel geworden is, maar toch bewijst hoe grooten voortgang
de eenheidsidee in de provinciën zelve had gemaakt, juist ten gevolge
van het strenge absolutisme van Karel den Stoute, dat hen niet als
afzonderlijke landen, maar als massa aan zijn wil had zoeken te
onderwerpen. Het feit van 1477 bleef in de geschiedenis staan als een
voorspook en waarschuwing. Zoodra het absolutisme antinationaal van
strekking wordt, herleeft de unie-idee der afzonderlijke provinciën: zoo
in 1558 bij gelegenheid der novennale bede, zoo in 1576 na Requesens'
dood.

       *       *       *       *       *

Is, in het Bourgondische tijdvak, Nederland als staat nog slechts in de
eerste wording, Nederland als beschavingseenheid manifesteert zich reeds
in onmiskenbare uitingen. Het karakter van tusschenland tusschen de
Romaansche en de Germaansche wereld handhaaft zich hierbij en teekent
zich gedurig weder in nieuwe lijnen af. Doch het is een tusschenland
geworden in hoogere beteekenis dan vroeger, geen doorvoerstation als bij
het overbrengen van den Rijnschen bouwstijl naar Doornik of van den
Franschen ridderroman naar Duitschland, maar een land van zelfstandige
voortbrenging. Op dezen gunstig gelegen bodem, reeds eeuwen lang in
onmiddellijk verkeer met onderscheiden landen en beschavingen der
Christenheid, is een volk ontstaan van buitengewone begaafdheid, dat
elementen van Germaansche en van Romaansche kultuur weet te versmelten
tot een eenheid die tegelijk voor gansch Europa verstaanbaar en
onmiskenbaar Nederlandsch is. De Nederlandsche nationaliteit (in den
ruimen zin genomen die Zuid en Noord omvat) ontsnapt aan alle annexatie,
van Frankrijk of Duitschland uit ondernomen, aan de staatkundige
niet alleen, maar ook en zelfs vooral aan de geestelijke. Vandaar
dat de Duitsche geschiedschrijving, zoo dikwijls zij Noord-Nederland
als Duitsch, de Fransche, zoo dikwijls zij België als Fransch
beschavingsgebied opvat, van onze geschiedenis niet meer dan een
karikatuur weten te leveren. Nederland is zichzelf, en tegelijkertijd
bij uitnemendheid het land der open deur: geen bespottelijker en
misdadiger, dan een Nederlandsch jingoïsme zou zijn. Wij nemen gaarne
op, maar verwerken zelfstandig, en Europa is er te rijker om. Onze
beschaving is ons eigenste bezit, onze staat slechts de noodschuur, die
is opgericht om haar te kunnen behouden.

       *       *       *       *       *

Opmerkelijk is, bij het beschouwen van de oorsprongen der Nederlandsche
samenleving van den nieuweren tijd, de afwisselende rol, die aan de
enkele gewesten in haar geschiedenis is toegevallen. Overweegt in de
gansche oude en middeleeuwsche geschiedenis het belang van het Zuiden,
dit belang is in de onderscheiden tijdperken niet gelijkelijk over de
verschillende streken verdeeld geweest. In de Romeinsche periode is
kennelijk de provincie _Germania inferior_, die onmiddellijk den invloed
van het groote centrum Keulen ondergaat, de draagster der beschaving, en
dit Oosten handhaaft zijn overwicht in de dagen van Karel den Groote en
nog daarna, in den tijd van den grooten wetenschappelijken bloei van
Luik. Vervolgens evenwel neemt merkbaar Vlaanderen de overhand, zoowel
door de ontwikkeling van het handelsverkeer en van de nijverheid, als
door zijn nauwere betrekking tot de nieuwe leidende beschavingsmacht,
Frankrijk.

Op het hooge standpunt nu waarop wij Vlaanderen in de 13{de} en nog in
de 14{de} eeuw aantreffen, heeft het zich als Bourgondische provincie
niet kunnen handhaven. Zoodra de gewichtigste Nederlanden in één hand
kwamen, maakte Vlaanderen's ligging het voor zetel van het algemeen
bestuur minder geschikt. Afgezien nog van het zeer bizonder karakter
van de ontwikkeling der Vlaamsche steden, was Brussel reeds om
aardrijkskundige redenen de aangewezen residentie. Doch er waren nog
veel krachtiger werkende oorzaken dan de verplaatsing van het hof,
die Vlaanderens beteekenis deden afnemen. Zijn handel en nijverheid
handhaafden zich niet op de oude hoogte.

Sedert Eduard III van de Vlaamsche troebelen van het midden der 14{de}
eeuw gebruik had gemaakt, om een aanzienlijk aantal Vlaamsche wevers
naar Engeland te lokken, was in het wolland zelf de lakennijverheid tot
grooter volmaking gebracht, ja tegen het einde der eeuw reeds werd de
Engelsche mededinging zoo scherp, dat men in Vlaanderen om bescherming
riep. Het Zwin werd ontzegd aan schepen met Engelsche lakens aan boord,
maar de maatregel had een niet bedoeld gevolg: de Hanze verliet Brugge
voor Dordrecht, en om haar kantoor terug te bekomen moest men het verbod
intrekken. De Engelsche wol werd zoo zeldzaam in Vlaanderen dat men er
toe over moest gaan, de minder in tel zijnde Spaansche te gebruiken.
Weldra kwam de Engelsche wol hooger in prijs, dan de gefabriceerde
Engelsche lakens. Een der hoofdsteden van de Vlaamsche draperie, die
namelijk welke buiten dit eene geen noemenswaardige middelen van bestaan
had, Yperen, verviel in den loop der 15{de} eeuw geheel en al. Het
werd een stad van bouwvallen en bedelaars. De lakennijverheid trok zich
op het platteland terug, waar de loonen lager en het ambacht vrijer
waren, en waar men zich toelegde op het vervaardigen van een goedkoop
artikel voor den minderen man. Daarnevens ontstond, mede hoofdzakelijk
op het platteland, een belangrijke linnennijverheid. In de 16{de} eeuw
is het Vlaamsche linnen een voornaam uitvoerartikel voor de Europeesche
markt geworden. Eveneens begon de tapijtweverij tot grooten bloei te
komen. Maar dit alles vergoedde het verlies van de oude hoofdindustrie
toch niet geheel; ook deelde Vlaanderen de linnenfabricage met Holland,
de tapijtweverij met Brabant.

Ook in den handel nam men opkomst waar naast verval, maar het verval was
dat van de Vlaamsche, de opkomst die van een buiten-Vlaamsche haven.
Brugge spreidde in den Bourgondischen tijd een ongekende weelde ten
toon, maar zijn beteekenis in het handelsverkeer nam af. Niet op eenmaal
echter; zelfs waren er betrekkingen, als die met Spanje en Portugal,
die in den loop der 15{de} eeuw drukker onderhouden werden dan ooit te
voren. Doch Brugge had zijn opkomst te danken aan den daar gepleegden
ruilhandel tusschen Noord- en Zuid-Europa, en de Hanze, die er
Noord-Europa vertegenwoordigde, werd in de 15{de} eeuw door de
Hollanders en de Engelschen overvleugeld. En evenals de Hanze zelf,
was Brugge in den handel aartsconservatief; de jongere natiën, door de
verouderde handelsgebruiken afgeschrikt, verlieten de stad voor het
concurreerende Antwerpen. Sedert 1407 hebben de _Merchant Adventurers_
daar een huis, in 1442 vestigen zij er zich in massa. Nog eenigen tijd
houdt Brugge beteekenis door de daar gevestigde agenturen der groote
Italiaansche geldkantoren, maar eindelijk komt de genadeslag: de
hopelooze verzanding van het Zwin. In 1494 staan er vier, vijfduizend
huizen leeg; in het begin der 16{de} eeuw reeds is het verval der stad
bijna zoo groot als dat van Yperen.

Doch wat Nederland in Brugge verloor, vond het in Antwerpen met
winst terug. Deze haven was spoedig na de opneming van Brabant in het
middeleeuwsche wereldverkeer[8] van eenige beteekenis geworden: zij was
vooreerst de locale uitvoerhaven van een eigen Brabantsch achterland,
maar trok ook alras een gedeelte van den handelsstroom tot zich, die
zich overland van Keulen naar Brugge richtte. De tyrannie, die Dordrecht
met zijn stapel- en Maasrecht op de Hollandsche rivieren oefende,
belette het wereldverkeer op den natuurlijken uitweg van Duitschland
naar zee zich recht te ontwikkelen: de functiën van het oude Dorestat
waren door het middeleeuwsche Holland slechts voor een klein deel
overgenomen. Zoo lag dus Antwerpen buitengemeen gunstig voor het
Duitsche verkeer. De Duitsche kolonie was er van den aanvang af zeer
aanzienlijk. Na een tijdelijk verval onder de heerschappij van Lodewijk
van Male, die Antwerpen opofferde aan Brugge, bloeide de stad onder de
Bourgondiërs weder zeer snel op. Tegelijkertijd had in de gesteldheid
der Zeeuwsche vaarwaters een verandering plaats, welke de Westerschelde
tot dien uitnemenden weg naar zee maakte, die zij tot heden is
gebleven[9]. En Antwerpen wist, door moderne inrichtingen, den handel
te lokken, terwijl Brugge, waar het gansche bedrijf van privilegiën
aan elkander hing, dien afstootte. Dáár moest alle koop en verkoop
geschieden door tusschenkomst van Brugsche makelaars; Antwerpen
daarentegen huldigt de vrijheid. Het makelaarsbedrijf is geheel vrij,
het burgerrecht wordt met groot gemak verkregen, de vreemdelingen zijn
niet onderworpen aan allerlei dwingende en ondoeltreffende bepalingen,
de waren behoeven niet in een bepaalde hal te worden opgeslagen. Te
Antwerpen wordt, in 1460, de eerste koopmansbeurs geopend. Eindelijk
komen alle vreemdelingen van Brugge naar haar over. De stad groeit aan
van 3440 haardsteden in 1435, tot 6801 in 1494 en 8785 in 1526. Haar
bloei verzekert aan Oost-Vlaanderen, dat door de Schelde gemeenschap
met haar heeft, nog altijd zeker aandeel aan het wereldverkeer: het
Vlaamsche linnen en het koren van Vlaanderen, Artois en Henegouwen
nemen hun weg naar Gent en vandaar op Antwerpen. West-Vlaanderen
daarentegen wordt een achterhoek.

[8]   Zie bl. 17.

[9]   Vroeger was de directe weg onbruikbaar, en moesten de schepen
      Walcheren om.

Met Brussel en Antwerpen, de vorstelijke residentie en de
handelsmetropool, is Brabant het hart van den wordenden staat. Door
Antwerpen bepaaldelijk staat het Zuiden ook met het Noorden in verkeer,
met de nieuwe wereld die voorbestemd was in het leven der gezamenlijke
Nederlanden zulk een belangrijke en geheel eigenaardige rol te
vervullen.

Het Noorden vormde in dezen tijd nog minder een eenheid dan het Zuiden.
Eigenlijk waren er drie verschillende werelden in op te merken: een
Hollandsche, een Geldersche, en een Friesch-Groningsche, in het verre
Noordoosten. Verreweg de belangrijkste was de Hollandsche wereld, maar
dit was niet altijd zoo geweest.

De Karolingische beschaving had hier haar zetel gehad meer landwaarts
in, niet in de onherbergzame moerassen aan de zeekust. Te Utrecht,
ongeveer in het midden der noordelijke Nederlanden, en in de
onmiddellijke nabijheid van de grootste handelsplaats, werd de
bisschopszetel gevestigd, en na de Noreninvallen op zijn ruïnen
hersteld. Omstreeks het jaar 1000 was Utrecht, op bescheidener schaal,
een brandpunt van beschaving als Luik. En haar diocees was de eenige die
zuiver Dietsch was; bij gunstige omstandigheden had de stad een groot
middelpunt voor het gansche Noorden kunnen blijven. Doch zij had zeer
te lijden gehad van de nederlaag der Duitsch-koninklijke politiek, wier
agent de bisschop van Utrecht in dit afgelegenst deel van het afgelegen
Neder-Lotharingen was geweest. Het bisdom Utrecht als groote wereldlijke
macht kon zich evenmin staande houden als die andere kunstmatige
schepping: het hertogdom Neder-Lotharingen zelf. De feodaliteit won
den strijd aan alle kanten. De bisschop verloor het gezag over den
benedenloop der groote rivieren; hij werd een binnenlandsch potentaat,
wiens landen niet eenmaal aan één stuk lagen. Van de territoriale
machten in opkomst die Utrecht omringden, wist gaandeweg Holland, dat
daartoe het gunstigst lag, zich den overwegenden invloed in het bisdom
te verwerven. Althans in zijn voornaamste stuk, het Nedersticht. Het
land over den IJsel werd een nagenoeg aan zichzelf overgelaten uithoek,
waar kleine economische machten zich aanmerkelijke staatkundige
zelfstandigheid wisten te verwerven, als de drie IJselsteden en vooral
de stad Groningen. Het platteland bleef in die streken in ontwikkeling
zeer ten achter. In Friesland eindelijk had de bisschoppelijke
autoriteit weinig meer dan in naam bestaan. Dit gewest, waar zich noch
een landsheerlijke macht, noch een politiek machtige stad ontwikkelde,
vormde in het middeleeuwsche Noord-Nederland een wereld op zichzelf,
ingeschrompeld overblijfsel van het vermaarde Friesland uit den
Karolingischen tijd, dat in zijn werkelijke beteekenis veeleer in
Holland, dan in het gewest Friesland der latere middeleeuwen voortleeft.

De Friesche volksstam, oudtijds niet verder dan tot den Rijnmond wonend,
had zich, naarmate de Salische Franken zuidwaarts drongen, over de
landen langs de zeekust sterk uitgebreid, tot aan het Zwin en zelfs nog
daarover. De naam "Fresia" duidde in den vroeg-middeleeuwschen tijd een
gebied aan van het Zwin tot de Wezer. Willebrord arbeidt zoowel op
Walcheren als te Vlaardingen of Heiloo "onder de Friezen": Utrecht
ligt "op de grens der Friezen". Zij zijn het zeevarende volk van den
Karolingischen tijd. In en bezuiden Kennemerland hebben zij voorzeker
de kuststreek niet geheel verlaten gevonden, maar er zich met een
achtergebleven Frankische bevolking vermengd: de taal van Holland is
Frisofrankisch. Geheel Holland als geschiedkundig verschijnsel is alleen
uit deze menging te verklaren. Holland is een door zuidelijken invloed
getemperd en beschaafd Friesland. In taal en ingevoerde instellingen
overweegt het Frankisch karakter, maar de Hollandsche mentaliteit
is grootendeels Friesch. Aan Hollanders en Friezen is gemeen de
trek naar de zee, die bij de Salische Vlamingen nagenoeg geheel
ontbreekt;--Hollanders en Friezen zijn gelijkelijk toegankelijk gebleken
voor het Calvinisme, dat onder de Frankische Nederlanders nergens goed
wortel heeft kunnen schieten.

Het Hollandsche gravenhuis komt uit Kennemerland, op de grens der
zuivere en der gemengde Friezen. Van groote historische beteekenis nu
is het feit, dat het aan dit huis, dat eenerzijds met zijn aanspraken
weldra tot in hedendaagsch Friesland zou reiken, gelukt is zich tevens
aan de Merwede en in Zeeland vast te zetten. Holland werd meester van de
groote rivieren, en tevens van de brug naar Vlaanderen; over Zeeland
bewester Schelde oefende het zelfs geruimen tijd met Vlaanderen
condominium uit, zoodat de aanraking met dit meest beschaafde van
alle Nederlanden een zeer levendige was. Het kan niet verwonderen dat
een zoo gelegen en onder zulke invloeden zich ontwikkelende macht de
beteekenis van Utrecht weldra geheel overtrof. Holland en Utrecht
behooren, in de kern hunner historische verschijning, tot twee
verschillende tijdperken: Utrecht tot dat van het overwicht van het
Lotharingische, Holland tot dat van het overwicht van het Vlaamsche deel
der Nederlanden. Utrechts beteekenis hangt samen met den Duitschen
invloed in de vroege middeleeuwen; Holland daarentegen is het gewest
dat, door bemiddeling van Vlaanderen, in de latere middeleeuwen Fransche
beschavingselementen in het Noorden invoert en tot den voor het Noorden
passenden vorm verwerkt. Deze functie van Holland komt voor het eerst
duidelijk aan het licht in de dertiende eeuw, om zich gedurig scherper
af te teekenen. Sedert de dertiende eeuw kan men zeggen dat er een
Hollandsche bizonderheid bestaat, die niet alleen noch Duitsch noch
Fransch, maar evenzeer noch Vlaamsch noch Friesch is. De Henegouwsche
graven eerbiedigen dat bizonder karakter ten volle; zij hebben
uitmuntende Hollanders weten te zijn. De Beiersche vorsten raken
in Holland zeer spoedig ontduitscht, en geheel onder zuidelijken,
Vlaamsch-Bourgondischen invloed. De taal van hun hof is Fransch, als die
van het Henegouwsche dat zij opvolgen. Het is de dwaasheid zelve, om in
den strijd van Jacoba tegen Philips den doodsstrijd van het "Duitsche"
Holland tegen de Waalsche overheersching te zien, zooals von Löher
gedaan heeft. Jacoba, dochter van een Bourgondische moeder en volslagen
gefranciseerden vader (die in Parijs zijn _hôtel de Hollande_ had zoo
goed als Jan zonder Vrees zijn _hôtel d'Artois_), weduwe van een
dauphijn, vrouw van een Bourgondiër, is juist gelijk aan Philips van
Bourgondië zelven, minus het talent, de sekse, en het politiek overwicht
die hem in staat stelden een beter vorst van Holland te wezen dan zij
ooit zou zijn geworden. Hoe weinig Waalsch de overheersching van
Philips van Bourgondië was, hebben wij reeds bij Vlaanderen gezien. Ten
opzichte der taal veranderde in 1428 eenvoudig niets hoegenaamd: Holland
had sinds 1299 Franschsprekende vorsten gehad, zonder dat, bij deze
zuiver Dietsche bevolking, de landstaal hierdoor ook maar eenigermate
bedreigd was geworden. En wat het "Duitsche" Holland betreft: Holland
was in 1428 sinds lang niet meer Duitsch. Zijn schrijf- en spreektaal
hadden zich gevormd en waren ten opzichte van het Duitsch wat zij nu
nog zijn: een verwante, doch andere taal. "Die seind all de partibus
inferioribus Rheni und de Brabancia und Flemming, der deutsch wir nicht
versten muegen," heet het in een Bazelschen tekst van 1435. Van de
geheele voorstelling, dat wij hier een stuk Fransch-Duitsche worsteling
bijwonen, blijft al zeer weinig over.

Terwijl Holland zichzelf bleef, trad het toch in 1428 tot de Zuidelijke
Nederlanden in een nog nauwer betrekking dan te voren. Zijn historische
rol van beschaver van het Noorden begon nu eerst recht. De Bourgondische
invloed uit zich, in het nog niet onderworpen Noorden, als een
Hollandsche invloed. Aan gene zijde van de oostelijke grens van
Nederland bevindt zich geen zoodanig aantrekkingspunt als Holland: de
landen die, in een halven cirkel, van Geertruidenberg tot het Vlie,
Holland omringen, komen noodzakelijk met Holland in veel nauwer
aanraking dan met welk ander van de Nederlandsche hoofdgewesten ook.
Deze aantrekkingskracht van Holland, reeds vóór 1428 duidelijk waar
te nemen, werd natuurlijk slechts te grooter sedert Holland als de
vertegenwoordiger van een zoo reusachtige macht als de Bourgondische
verscheen.

Het minst door bevolking en ligging voorbeschikt om in Hollands kielzog
te moeten varen was het hertogdom Gelderland. Het naderde veel meer tot
het normale type van den Nederduitschen territorialen staat dan Holland
ooit gedaan had. Tot in de veertiende eeuw, ja eigenlijk tot het
uitsterven van het Guliksche huis, is Gelderland meer naar Brabant,
Limburg, Gulik, Kleef, Berg georienteerd, dan naar Holland. In 1423
komt hierin verandering. Een werktuig der Bourgondische politiek wordt
hertog, "en schijnt zijn regeering als een Hollandsch stadhouderschap
op te vatten"[10]. Zijn zoon ontworstelt zich aan dezen invloed, die
evenwel onvermijdelijk op den duur overwinnen moet, daar er geen
tegenwicht van genoegzame zwaarte tegen de Bourgondische macht bestaat.
Eerst de gevolgen van den vroegen dood van Karel den Stoute, daarna de
steun van Frankrijk en de omstandigheid dat Karel V door ander werk een
tijdlang overstelpt is, rekken het zelfstandig bestaan van Gelderland
tot 1543, maar bij de eerste gelegenheid de beste dat Karel zijn
volle kracht aan dit onderdeel van zijn historische taak besteden
kan, is het met deze ten doode opgeschreven zelfstandigheid gedaan.
Toch blijft Gelderland nog zeer merkbaar het meest Duitsche van de
Noordnederlandsche gewesten. Het Hollandsch is er in de zestiende eeuw
nog niet als schrijftaal in gebruik. De toetreding van het gewest tot de
Unie van Utrecht werd niet dan met moeite verkregen.

[10]  P. L. Muller in Gids 1885, Octobernummer ("Middeleeuwsch
      Nederland"; het beste wat over deze aangelegenheden geschreven
      is).

Gemakkelijker dan Gelderland, vielen de noordoostelijke gewesten aan
de Bourgondiërs ten deel. Hier vonden zij geen groote territoriale
eenheden, als Gelderland er een was. De steden aan den IJsel hadden
aan den bloei der Hanze deel gehad, en moesten, nu deze verviel, het
economisch overwicht van Holland gevoelen, dat zich tot een machtig
centrum van handel en scheepvaart opwerkte tegen de Hanze in. De
merkwaardige oorlog van 1437 bezegelde den val der Hanze en maakte
Holland tot de overwegende maritieme macht in de Noordzee. In Friesland
was, bij ontstentenis van het orgaan dat elders de maatschappelijke
ontwikkeling leidde, een hopelooze verwarring en verwildering
ingetreden, die de Bourgondische macht aanleiding gaf er de oude
Hollandsche aanspraken met kracht te doen gelden. Het op zich zelf
staande Groningen was reeds door het Bourtanger moeras voorbeschikt het
lot van Nederland, niet dat van Noordduitschland te deelen.

Als verreweg het belangrijkste Noordnederlandsche gewest leerden wij dus
Holland kennen. Het vertoonde reeds veel van de karaktertrekken, die de
tachtigjarige oorlog heeft verscherpt en die het toen in meerdere of
mindere mate aan de gansche Unie heeft weten in te drukken. Wanneer wij
in dit verband van Holland spreken, bedoelen wij steeds Holland, Zeeland
en West-Friesland te zamen, die reeds vroeg zoo nauw vereenigd zijn
geweest en het ook in den opstand te midden der grootste gevaren altijd
zijn gebleven. Zij vormen eenigermate de mikrokosmos van Noordnederland,
en nemen een zelfstandig aandeel in het cultuurleven van de gezamenlijke
Bourgondische landen. Economisch vervullen zij een eigen rol, die van
zeevaarders, en zijn dus een gewichtige aanvulling op het Zuiden dat
geen zeevaart heeft. Ook in de geestelijke kultuur hebben zij een
onmiskenbare eigen individualiteit, die, in de vijftiende evenzeer
als in de zeventiende of in de negentiende eeuw, minder sterk tot
uitdrukking komt in de letterkunde dan in de beeldende kunsten.

Wij schrijven daar een stelling neer, die, voor zoover het de vijftiende
eeuw geldt, velen misschien paradoxaal zal lijken.

Toch is het alleen aan de betreurenswaardige zeldzaamheid van
Hollandsche primitieven in de Hollandsche musea, en aan de daarmede
samenhangende verwaarloozing onzer vroegste kunstgeschiedenis toe te
schrijven, dat deze stelling ook voor de vijftiende eeuw niet sinds lang
is erkend.

De Hollandsche schilderschool der vijftiende eeuw is minder aanzienlijk
en van jonger oorsprong dan de Vlaamsche, zij is zelfs in haar oorsprong
afhankelijk van de Vlaamsche. Het verschil tusschen de beide scholen
is, zoo kort na beider ontstaan, natuurlijk voor den oppervlakkigen
beschouwer gering. Doch dezelfde oppervlakkige beschouwer zal misschien
zeer weinig verschil zien tusschen een oud-Keulsch, een oud-Fransch en
een oud-Vlaamsch schilderij. Waar het op aankomt is niet, of het den
ongeoefende even gemakkelijk valt te onderscheiden tusschen Geertgen
tot St. Jans en Memling als tusschen Rembrandt en Rubens, maar of de
verschillen, die het geoefend oog tusschen Geertgen en Memling opmerkt,
al of niet mede zijn te verklaren als uitvloeisel van eenzelfde verschil
in nationaliteit, als tusschen Rembrandt en Rubens bestaan heeft. Het
verschil mag dan veel geringer zijn in graad, maar kan daarom met het
latere toch overeenkomst hebben in wezen. Ware dit het geval, dan is
daarmede voor de bepaling der onderlinge verhouding van Noord- tot
Zuidnederlandsche nationaliteit een gewichtig vast punt gewonnen.
De vrijheidsoorlog, die naar veler oordeel de Noordnederlandsche
nationaliteit eerst heeft geschapen, zou dan eenvoudig een reeds vroeger
bestaand verschil hebben verscherpt.

Ik geloof nu zeer zeker dat dit laatste het geval is geweest, en wil
daarom het nog weinig behandeld punt van het onderscheid tusschen
Vlaamsche en Hollandsche primitieven hier kortelings bespreken[11].

[11]  Ik dank de bevestiging mijner eigen schroomvallig gevormde
      zienswijze in dezen aan de met uitnemende bereidwilligheid
      verstrekte voorlichting van mijn vriend Dr. Wilhelm Valentiner,
      die voornemens is het punt eerlang opzettelijk te behandelen.

Wij zeiden boven dat (Groot-)Nederland, als beschavingseenheid, zich in
het Bourgondische tijdvak in onmiskenbare uitingen manifesteert. Geen
van die uitingen is beroemder, dan de kunst van Huibert en Jan van Eyck.

Zelden is, boven het door een vorig geslacht bereikte, een beeldende
kunst in één werk zoo hoog uitgeheven als in het Gentsche altaar. Hoe
natuurlijk, dat men is gaan spreken van "het raadsel der van Eyck's".
Raadsel is het aandeel van elk der gebroeders aan het werk dat hun roem
verbreidt, raadsel is de plotselinge verschijning hunner kunst zelve.
Doch ook in deze raadselen, al zijn zij ver van opgelost, is wel eenig
licht gaan schijnen. Hoe ver inderdaad zijn wij reeds gevorderd sedert
den tijd, dat men als voorlooper der van Eyck's nog slechts den enkelen
Broederlam wist te noemen. Broederlam is een kunstenaar uit Yperen,
van wien eenig omstreeks 1390 voor Philips den Stoute uitgevoerd
schilderwerk bewaard is te Dijon. Maar juist dit werk staat zeer ver van
de kunst der van Eyck's af, en schijnt het raadsel grooter te maken in
plaats van het op te lossen. Er zijn echter, indien men van schilderijen
afziet, een vrij groot aantal werken die nader aan de van Eyck's staan,
dan de luiken van Broederlam. De Vlaamsche kunst, die wij in het
Gentsche altaar als op eenmaal ten troon zien stijgen, heeft inderdaad
een lange ontwikkeling gehad.

De gansche 14{de} eeuw door hebben Zuidnederlanders een groot aandeel
gehad in de kunstproductie van Noord-Europa, maar zij hebben meest
gewerkt voor Fransche bestelling. De Fransche kunst zelf scheen in die
eeuw op een dood punt geraakt. In de 13{de} eeuw daarentegen had zij
heerlijk uitgeblonken. Gelijk in zooveel anders, was Frankrijk ook in de
kunst in de 13{de} eeuw de eerste kultuurmacht van Europa. De zegetocht
zijner gothiek is bekend, zijn verluchtingskunst stond op hoogeren
trap dan die van elders, zijn sculptuur nog meer, met name die van
Noord-Frankrijk, een land waar de bevolking veel Frankisch bloed, en met
de Belgische veel aanraking heeft. De sculpturen van den dom te Reims
zijn voor een deel van een zoo treffend realisme, dat men ze zou wanen
gisteren gehouwen te zijn. Maar de beelden, die ons het meest op de
komst van Sluter en de van Eyck's voorbereiden, zijn die van de Fransche
koningen te St. Denis, uit het eerste begin der 14{de} eeuw. Wellicht
de allerfraaiste van de tomben, welke die beroemde abdij uit deze
periode bewaart, is werk van een Zuidnederlander, Jehan Pepin van Hoei,
"imaigier" van de gravin van Artois; het stelt haar zoon, Robert het
Kind, voor (±1330). Na dien tijd wemelt het van Zuidnederlandsche
kunstenaars in Frankrijk. André Beauneveu van Valenciennes, Jean
Hennequin van Luik, Jan Bandol van Brugge, zijn in dienst van koning
Karel V; dezelfde Beauneveu, Jacquemart van Hesdin, Paul van Limburg in
dienst van hertog Jan van Berry; de Brabander Henri Bellechose, en
Melchior Broederlam van Yperen, in dienst van Philips den Stoute van
Bourgondië. Onder deze kunstenaars zijn er, die meer als de wegbereiders
der gebroeders van Eyck zijn te beschouwen dan Melchior Broederlam: wij
bedoelen Beauneveu en Paul van Limburg. Beauneveu genoot reeds in zijn
eigen land een zeer grooten roem, eer hij zich in Frankrijk vestigde.
Hij was toen al beeldhouwer in dienst van Lodewijk van Male geweest.
Zijn tomben van Philips VI, Jan den Goede en Karel V te St. Denis laten
in de richting naar het realisme van Sluter en de van Eyck's al het
voorafgegane ver achter zich. Nog duidelijker voorboden van de Vlaamsche
kunst der 15{de} eeuw zijn de miniaturen van Paul van Limburg in de
"Très riches heures" van den hertog van Berry (te Chantilly), waar
op enkele bladen, als dat waarop het bezaaien van den akker is
voorgesteld, het weergeven der ruimte, dat aan de middeleeuwsche kunst
onbekend is, doch daarentegen naar algemeene toestemming een der
zegepralen is van de kunst der 15{de} eeuw, zoo goed gelukt schijnt als
nog nimmer te voren. Toch ligt er tusschen den zaaier van Paul van
Limburg en het Gentsche altaar nog een groote afstand, op het midden
waarvan wij eerst het werk van Sluter, en vervolgens de Turijnsche
getijden aantreffen.

Sluter en zijn neef Claes van de Werve sluiten de rij der vreemde
kunstenaars, die door Philips den Stoute naar zijn Bourgondische
hoofdplaats Dijon zijn geroepen, waar hij, in het Karthuizerklooster van
Champmol, een gedenkteeken wilde oprichten voor zich en zijn huis. In
1383 had de eerste-steenlegging van het gebouw plaats; het volgende jaar
werd met de beeldhouwwerken begonnen, onder leiding van 's hertogs
"imaigier", Jean de Marville, ook een Zuidnederlander. Onder hem
arbeidde Claes[12] Sluter, die in een der teksten voorkomt met den
bijnaam "de Orlandes". Onder Jean de Marville, die in 1389 stierf,
schijnt men zich hoofdzakelijk te hebben bepaald tot den aankoop van
materiaal; de roem der vinding en uitvoering van de kunstwerken die
vervolgens ontstonden wordt in de bescheiden uitsluitend aan Sluter
gegeven, die in 1389 de leiding van het geheel verkreeg. In 1393 was het
portaal der kerk gereed. Daarvan bestaan nog de beelden van den hertog
en zijn gemalin, een Heilige Maagd, een Sint Jan en een Sinte Catharina.
Maar boven alles stelden de tijdgenooten den grooten Calvariënberg,
waaraan Sluter van 1392 tot 1405 gearbeid heeft, en waarvan alleen het
voetstuk, op een in een put gefundeerde zuil rustend, is overgebleven.
De groep die door het voetstuk werd gedragen: een Christus aan het kruis
tusschen de Maagd, Sint Jan en Magdalena, is in den tijd van vrijheid,
gelijkheid en broederschap vernield. De spraakmakende gemeente noemde
het geheel den Mozesput, naar een der figuren van het voetstuk, dat,
vijf meters hoog, zich boven den rand der put verheft, en waarin zes
vlakke nissen zijn uitgehouwen, waartegen de levensgroote beelden van
Mozes, David, Jesaja, Jeremia, Zacharia en Daniël zijn aangebracht.
Gevleugelde engelenbeelden in voorover gebogen houding, wier voeten op
de kapiteelen der kolommen rusten welke de zes nissen vaneenscheiden,
dragen een vooruitspringenden bovenrand, die eenmaal glooiend opliep tot
een heuvel, waaruit het kruis rees. Het geheel moet, te oordeelen naar
het gedeelte dat bewaard is, even gelukkig van vorm geweest zijn als
vernuftig van vinding. De zes profetenbeelden zijn niet minder dan een
mijlpaal in de geschiedenis der Noord-Europeesche kunst. Zij zijn als de
hoogste ontwikkeling der middeleeuwsche sculptuur te beschouwen, en
reiken tegelijk reeds in den nieuwen tijd. De taal der vormen, zooals
die in de houding der figuren, in de behandeling van het gewaad, in het
bijwerk spreekt, is nog gothisch, maar in de overweldigende realiteit
der koppen, (der handen ook!) komt de kracht eener voor driekwart
zelfstandig geworden kunstenaarsindividualiteit tot uiting. Zeker even
hoog staan de beelden van het kerkportaal, waaronder de stichtersfiguur
en de grijsaard, die Sint Jan voorstelt, uitmunten. Al deze beelden
moeten niet slechts ontworpen, maar ook uitgevoerd zijn door Sluters
eigen hand; van de tombe echter van Philips den Stoute, lang te voren
begonnen maar eerst in 1412 voltooid, schijnt de detailuitvoering aan
Claes van de Werve te zijn overgelaten. Ook bij dit beeld treft het
traditioneele in de behandeling van het gewaad, het individueele in die
van hoofd en handen.

[12]  Of men van Claes of van Klaus Sluter moet spreken, hangt af van
      het antwoord op de m. i. nog open vraag, of men in hem een
      Noordnederlander of een Rijnduitscher te zien heeft, waarover
      nader.

Is Sluter een Hollander geweest? De bijvoeging "de Orlandes",
voorkomende in de acte waarbij het kapittel van de St. Stevensabdij te
Dijon hem in 1404 zekere voorrechten verleent, wordt gemeenlijk niet
anders verklaard. Een van de verdere gronden die Busken Huet tot staving
van Sluters Hollanderschap meent te kunnen aanvoeren[13], heeft dunkt
mij al zeer weinig vastheid. In een Hollandsche grafelijkheidsrekening
van 1396, waarin Heer Garbrand van der Coulster, proost van Bergen in
Henegouwen, en Jorghel mijns heeren kamerling, verantwoording doen "van
tgeen sij ontfaen hebben van mijnen lieven Heere van Hollant, toter
reyze behoef van Oistvrieslant," wordt een som vermeld als "ghegeven
Dirc die Sluter, om al rande provanci mede te copen van bussen, van
crude, van steen, van schutte...., des men behoeven soude in die grote
scepe, die in de Lauwers varen souden." Huet nu trekt hieruit het gevolg
"dat er in Holland of Zeeland in de tweede helft der 14{de} eeuw eene
slotemakers-familie geleefd heeft, tevens geschutgieters, en dat Sluter
de beeldhouwer een lid van dat geslacht geweest is, oudere of jongere
broeder van een Dirc. Een Dirc die sloten maakte, kon ook kanonnen
vervaardigen.... Klaus zou dan als jongeling in de vaderlijke werkplaats
al de leermiddelen aangetroffen hebben, noodig voor de vorming van
iemand met beeldhouwersgenie." Deze gissing noemt hij "gerechtvaardigd
in zoover wij ons nauwelijks kunnen denken, dat zelfs een geboren
kunstenaar in de tweede helft van zijn leven iets volmaakts zou leveren,
zoo hij niet in de eerste, gedurende zeker aantal leerjaren, zich
gevormd had in eene goede school." De rekeningspost, het eenige waarvan
men kan uitgaan, kan echter het gestel van Huet's redeneering niet
dragen. Waar staat dat de som aan Dirc wordt ter hand gesteld om van hem
gekochte bussen enz. daarmede te betalen? Er staat duidelijk dat de som
hem gegeven is om er bussen voor te koopen. Dirc is niet de fabrikant,
maar de opkooper van het verlangde oorlogstuig.

[13]  Land van Rembrand, I, 496.

Een tweede bewijs dat Sluter "in de provincie Holland of de provincie
Zeeland, of op de grens tusschen de eene en de andere" tehuis hoort,
ziet Huet in den naam van zijn neef, dien hij verklaart Claes van Voorne
te hebben geheeten. Voor zoover ik weet is niemand dan Huet op het
denkbeeld gekomen, de lezing van den tekst der rekeningen, waaruit
wij den naam alleen kennen, zóó te verklaren. De gedrukte tekst van
deze rekeningen, zooals die voorkomt bij de Saint-Mémin[14], geeft
afwisselend deze lezingen: Claes Vandeverbe, de Werne, de Wrne, de
Vuenre. "Hiermede wordt Voorne bedoeld", verklaart Huet kort en
krachtig. Hoe kan de klank "van Voorne" ooit door een Franschman
wedergegeven worden met "Vandeverbe"? Ieder die het schrift van
den tijd, en tevens de willekeur kent waarmede de transcriptie van
middeleeuwsche teksten omstreeks 1847 gemeenlijk nog plaats had, zal
niet twijfelen of de gedrukte _b_, _n_, _n_ van de drie eerste boven
aangehaalde vormen staan voor geschreven _u_'s (het teeken voor _v_),
terwijl _Vu_ in "Vuenre" voor geschreven _uu_ (teeken voor _w_), en
_nr_ in hetzelfde woord voor geschreven _ru_ staan. Zoo er uit de boven
uitgeschreven lezingen een Nederlandsche geslachts- of persoonsnaam
moet worden opgemaakt, kan deze niet anders luiden dan van de Werve,
onmogelijk van Voorne. Huet's tweede bewijs is even waardeloos als het
eerste.

[14]  Mémores de la Commission des Antiquités du département de la Côte
      d'Or, II, 7 vv. (1847).

Er blijft dus over, dat Sluter in een te zijnen voordeele opgemaakt
bewijsstuk, niet in een meer of minder terloops geschreven rekeningspost
dus, uitdrukkelijk "Sluter de Orlandes" wordt genoemd. Zoo onder dit
woord niet Holland moet worden verstaan, wat dan? Vrij algemeen werd de
plaats dan ook reeds als een bewijs voor Sluters Noordnederlandsche
herkomst aanvaard, toen in 1890 een nieuw gewichtig document deze
meening kwam versterken: het teruggevonden grafschrift van den neef. "Cy
gist Claus de Werve de Hatheim, au comté de Hollande, tailleur d'imaiges
et varlet de chambre de monseigneur le duc de Bourgogne, qui trespassat
le jeudi VIII{e} jour d'octobre MCCCCXXXIX"[15]. Gansch Holland is geen
Hattem rijk, maar wel Hollands buurland, Gelder. Een merkwaardig
voorbeeld dus, hoe reeds in de 15{de} eeuw Holland in het spraakgebruik
buitenaf voor Noord-Nederland werd genomen. Doch de vondst van 1890 is
nog geen voldingend bewijs. Ook een niet-Nederlander kan een
Nederlandschen neef hebben.

[15]  Gazette des Beaux Arts, 1890, p. 359.--Pirenne (II, 428) noemt
      Sluter een Zeeuw; op welken grond weet ik niet, maar zoo hij aan
      Huet's Claes van Voorne gedacht heeft, is de grond onvoldoende.

In 1899 bracht Henri Stein een tekst aan den dag, waaruit blijkt dat te
Bourges in 1385, in den dienst van hertog Jan van Berry, een bouwmeester
"Claus de Sleseurre, dit de Mayence" werkzaam was en stierf[16]; iemand
die blijkbaar vereenzelvigd moet worden met een in andere teksten
meermalen genoemden "Claux de Mayence." Stein wil in dezen bouwmeester
den vader van den beroemden beeldhouwer zien[17].

[16]  Bibliothèque de l'Ecole des Chartes, LX, 86.

[17]  Wiens naam in de rekeningen voorkomt als Slustre, Celustre,
      Celeustre, Celoistre, Celestre, Celeute, en de Selustre. Te Dijon
      heeft men dus de klanken Sluter en Sluiter, niet Schlözer gehoord.

Vragen wij diens werk zelf om antwoord, dan treft zeer sterk en zeer
onmiddellijk het Germaansch, niet zoo sterk of onmiddellijk een
Nederlandsch karakter. Wel is er groote verwantschap met sommige
verschijnselen in de Noordnederlandsche kunst van de tweede helft der
15{de} eeuw. Dezelfde neiging tot bijna-karikatuurachtige realiteit
komt in de prentkunst uit van den "meester van Zwolle," en in de
beulsknechten van Geertgen tot St. Jans. Doch het komt er op aan, de
verwantschap te bepalen van Sluter tot vóór hem geschapen werk. Nergens
is een zoo groote hoeveelheid sculptuur aangewezen, die overeenkomst
heeft met de zijne, en tegelijk van ouderen datum dan de zijne is, als
in den dom te Mainz[18]. Hier staat tegenover, dat vier zeer fraaie en
zeer Sluteriaansche beeldjes, te Utrecht gevonden, geacht worden eenige
bewijskracht ten voordeele van Noord-Nederland te hebben. Men schijnt
veilig dit te mogen zeggen, dat de Noordnederlandsche sculptuur der
14{de} eeuw met die van den Rijn enger samenhangt dan met de Vlaamsche;
en dat niet onwaarschijnlijk de aanzienlijkste in Noord-Nederland
aangetroffen beeldhouwwerken uit dien tijd door meesters van den Rijn
vervaardigd zijn. Het is zeer wel mogelijk, maar allerminst ~bewezen~,
dat een Mainzer Schlüter of Schlözer langen tijd in Noord-Nederland
heeft gewerkt, er gehuwd is en familiebetrekkingen heeft aangegaan, en
er een zoon gewonnen heeft, die later, al of niet in gezelschap van zijn
vader, naar Frankrijk is gekomen. Wat geen bewijs meer behoeft, is dat
Sluter te Dijon de stichter is geworden eener Bourgondische kunstschool,
die op de Fransche sculptuur der 15{de} eeuw een even grooten invloed
heeft gehad als op de Fransche schilderkunst van die eeuw het werk der
groote Vlamingen.

[18]  Pit, La Sculpture hollandaise au Musée national d'Amsterdam
      (Amsterdam 1902).

Doch er is, vóór het Gentsche altaar, door ontwijfelbaar Nederlandsche
handen een ander werk geschapen, dat de geboorte eener nieuwe kunst
nog meer onmiddellijk aankondigt, dan Sluters nog half gothisch
beeldhouwwerk dit doet. Het is een stuk miniatuurkunst: de Getijden van
Turijn.

Jammerlijker ongeluk kon de jonge studie van de oorsprongen der
Nederlandsche kunst niet treffen, dan de bibliotheekbrand, die onlangs
dit heerlijk kunstwerk zoo onherstelbaar geschonden heeft. Men kan van
de bladen, die algemeen met de kunst der van Eyck's werden in verband
gebracht, ja waarvan gedurig meer en gedurig bewuster geoordeeld werd
dat zij aan Huibert van Eyck zelven moesten worden toegeschreven, thans
nog slechts zich de reproductiën laten voorleggen. Is de toeschrijving
aan Huibert juist, dan heeft niet slechts Jan van Eyck, maar ook zijn
oudere broeder een tijdlang met het Beiersche hof in betrekking gestaan,
en zich in den Haag opgehouden. Blijkens de aanwijzingen van wapens
en banieren is het geen ander dan onze graaf Willem VI, die op het
wellicht fraaiste blad van alle in krijgsrusting en met riddergevolg
is afgebeeld, gelijk hij, aan het Hollandsch duin geland, uit Engeland
terugkeert; een stoet die in houding der personen en rossen, in
voorstelling van de beweging eener naderende ruiterschaar, in kleuren
en in detailteekening, als de voorproef verschijnt van het luik met de
ridders te Berlijn. Doch al wezen onmiskenbare teekenen onzen Willem VI
niet aan, geen oogenblik zou men kunnen twijfelen waar het zeestrand te
zoeken is, dat de stoet zooeven verlaten heeft, waar het duinlandschap,
dat zich achter hem ontrolt. Het terugwijken van den achtergrond is hier
reeds veel beter uitgedrukt dan in de getijden van Chantilly zelve;
ook een ander blad uit de Turijnsche getijden, een zee voorstellende,
is onvolprezen in het teruggeven der ruimte, en in de kunst, om de
voorgestelde stof, het water in beweging, realistisch af te beelden.
De middeleeuwen konden een dergelijk natuurmotief nog niet anders dan
symbolisch behandelen: een golvende lijn zou de illusie hebben moeten
opwekken, dat men zich tegenover de zee bevond[19].

[19]  Nog zijn merkwaardig "het Landschap met den Kerktoren" en "het
      Straatje", afgebeeld bij Johanna de Jongh, Het Hollandsche
      Landschap in Ontstaan en Wording (den Haag 1903).

Met het Gentsche altaar vervolgens is de Nederlandsche kunst als
zelfstandige beschavingsuiting als geconstitueerd te beschouwen. Een
groote technische overwinning werd tegelijkertijd door de van Eyck's
behaald: de kunst van het mengen der kleuren in olie, vóór hen bekend
maar slechts bij uitzondering en zonder gelukkig gevolg toegepast,
werd door hen zoozeer verbeterd dat zij dit procédé tot regel konden
verheffen. De kleuren kregen hierdoor een gloed, die aan de schilderijen
in temperverf geheel ontbreekt. Op de wereld hunner tijdgenooten heeft
de kunst der van Eyck's een diepen indruk gemaakt; zij werd ook hierdoor
van zoo nationale beteekenis, dat zij, hoezeer in Jan van Eyck nog
hoofsch van karakter blijvend, echter niet meer in den vreemde om brood
liep, maar zich localiseerde, en Gent en Brugge tot hoofdsteden ook der
artistieke productie verhief. Zoo ontstonden eerst in waarheid een
school en een stijl: het hoogst bereikte werd telkens uit de handen
der meesters zelven aan een jonger geslacht, dat zich ter oefening en
navolging om hen schaarde, overgeleverd. De kunstenaar, die in een
vroegere periode als aan de persoon van één bepaalden vorst gebonden
verscheen, wordt na Jan van Eyck een zelfstandige burgerlijke figuur.

Steken de van Eyck's boven allen uit, het is er verre van, dat zij den
eenigen roem zouden uitmaken der Vlaamsche schilderkunst in de 15{de}
eeuw. Onafhankelijk van hen heeft zich de Doorniker Roger de la Pasture
gevormd, die zich sedert 1436 te Brussel de positie van stadsschilder
verwierf, en er zijn naam verdietscht zag tot Rogier van der Weyden. Nog
anderen hooren in het Walenland thuis: Marmion van Valenciennes, en de
"meester van Flémalle" (Jacques Daret van Doornik?). Een Brabander van
geboorte is Petrus Cristus; een Gentenaar Huge van der Goes; van bij
Mainz weg komt Hans Memling. Bij groote overeenkomst, merkt men in de
kunst van deze onderscheiden meesters ook ettelijke verschillen op,
gevolg van verschil in talent, in tijd, in temperament, ook zeker
van verschil in gewest van herkomst. In geen enkel land en bij geen
enkele school ontbreken dergelijke verschillen; zij beletten niet de
overeenkomst te erkennen, die recht geeft hen tot ééne groep te brengen.
Hoe echter is het nu met de deelneming van Holland aan de
kunstvoortbrenging der 16{de} eeuw gelegen?

Vier groote meesters zijn uit Holland geboortig: Albert van Ouwater, uit
de plaats waarnaar hij is benoemd; Dirc Bouts, uit Haarlem, Gerard David
wederom uit Oudewater, Geertgen tot Sint Jans wederom uit Haarlem. Aan
den eerste wordt met volle zekerheid slechts één werk toegeschreven:
de opwekking van Lazarus te Berlijn. Het stuk blijkt bij den eersten
oogopslag van een meester te zijn, die middellijk of onmiddellijk
den invloed van Jan van Eyck heeft ondergaan, en wijkt, oppervlakkig
beschouwd, van het gemiddeld-Vlaamsche nog niet genoeg af, dan dat dit
werk alleen licht aanleiding zou hebben gegeven om van het bestaan eener
Hollandsche school in de 15{de} eeuw te spreken. Brengt men echter het
stuk met die der drie overige Hollanders in verband, dan bespeurt men
duidelijk den eersten aanzet tot iets zeer bizonders, dat tot het
innerlijkste wezen der Hollandsche kunst behoort, gelijk dit zich in
later eeuwen geuit heeft.

In de Vlaamsche kunst overweegt het plastische; de actie;--in de
Hollandsche het schilderachtige en passieve. De Vlaming zoekt de type
te benaderen, de Hollander geeft, zoo ruw of zoo fijn als het zijn mag,
het individueele. Bij den Vlaming der 15{de} eeuw, die nog onder den
invloed der sculptuur staat[20], staan de figuren nog in eenzelfde plat
vlak, als in een fries; Ouwater stelt ze in een halven cirkel op, naar
de diepte toe. De Vlaming zou licht den Christus in het midden der
voorstelling hebben geplaatst, om deze zooveel mogelijk monumentaal te
doen werken; bij Ouwater staat hij ter zijde. De figuren zien niet
eenmaal alle naar de plaats waar het lichaam van Lazarus zichtbaar
wordt, noch uiten zij hun aandoening in levendige gebaren; en toch is
de beschouwer geen oogenblik in twijfel, of zij allen zijn, ieder voor
zich, met niets anders dan met het wonder dat zij bijwonen, vervuld. Het
wezenlijk voorgestelde is niet de opwekking als actieve gebeurtenis,
maar de naar binnen werkende kracht van het wonder op de individuen die
het aanschouwen. De Christus is eigenlijk de eenige die naar Lazarus
toegewend is[21], en nauwelijks in de houding van een thaumaturg, maar
daarentegen met een uitdrukking van zoo rustige verzekerdheid in het
gelaat, als slechts uit het binnenste eener persoonlijkheid voortkomt.
De opstelling der figuren naar de diepte toe noodzaakt daarbij tot een
mate van eenheid van ruimte en licht, die in de gelijktijdige Vlaamsche
kunst nog te nauwernood is bereikt.

[20]  Het duidelijkst Rogier en de meester van Flémalle (enge
      verwantschap met de Doorniksche beeldhouwkunst).

[21]  Zelfs hij niet geheel. Hij blikt althans niet recht op Lazarus
      aan.

Heeft Ouwater te Haarlem gewerkt, Dirc Bouts is vroeg naar Leuven
getrokken. Er zijn geen werken van hem bekend, die nog te Haarlem
_moeten_ gemaakt zijn. Echter doet ook hij ten duidelijkste den
Hollander uitkomen in zijn phlegma, scherp onderscheiden als het is van
den Vlaamschen hartstocht; in zijn rustige compositie, waarbij de nadruk
gelegd wordt op de horizontale en vertikale lijnen, in tegenstelling tot
de diagonaal als hoofdrichtingslijn bij de Vlamingen, die van zooveel
levendiger, dramatischer werking is; in zijn ruimteontwikkeling en
grooter isoleering der enkele figuren in de ruimte; in zijn landschap
niet het minst, dat bij hem veel zelfstandiger behandeld is als bij de
Vlamingen.

Maar de hoofdmeester der Hollandsche school is Ouwaters leerling,
Geertgen tot Sint-Jans. Van hem noemt van Mander een groot altaarstuk,
dat hij voor de heeren van St. Jan te Haarlem geschilderd heeft, en
waarvan zich twee vleugels, een Nood Gods en een Verbranding van het
gebeente van Johannes den Dooper, thans te Weenen bevinden. Van deze
werken uitgaande, heeft men een aantal andere stukken als van zijn hand
erkend, waaronder de Aanbidding der Koningen te Praag, de Johannes de
Dooper te Berlijn, de Aanbidding van het Kind aldaar (verzameling-von
Kaufmann), de Heilige Familie te Amsterdam en de Passievoorstelling te
Utrecht de merkwaardigste zijn.

Geertgen is niet slechts de sterkste persoonlijkheid der Hollandsche
school van de 15{de} eeuw, maar van de gansche Hollandsche
schilderkunst vóór Rembrandt. Indien men zich rekenschap geeft van de
uitgebreidheid der schaal van menschelijke aandoeningen, die alleen
reeds in de genoemde werken door hem zijn doorleefd en tot een nu eens
aangrijpende, dan eens beminnelijke, dan weer naieve, steeds ongemeene
uitdrukking zijn gebracht;--indien men nagaat welke beloften er in zijn
werk liggen opgesloten, hoeveel Hollandsche bizonderheden der 17{de}
eeuw reeds in beginsel bij hem voorkomen, en men bedenkt dan dat deze
man gestorven is in den leeftijd van negen-en-twintig jaar, dan blijft
in het gemoed slechts bewondering en liefdevolle dankbaarheid over voor
dit groot en oer-Hollandsch genie. De uitdrukking van de smart der
Moeder op Geertgens Nood Gods behoort tot het aangrijpendste dat ooit in
penseel is bereikt; en te aangrijpender is deze smart, naarmate zij zich
minder in gebaren uit. De moeder kust het lijk niet, zij houdt het niet
omstrengeld; zij staart het met gevouwen handen aan. De enkele gebaren
die in anderen zijn aangegeven, dat waarmede de in de knie gezonken
Jozef van Arimathea den rand van zijn hoed omvat, dat waarmede Johannes
zijn in den mantel gewikkelde hand naar het oog brengt, zijn juist in
hun soberheid van een onbeschrijfelijke kracht, en brengen het gebaar
van Saul te binnen in Rembrandt's meesterwerk, op welks bezit het
Mauritshuis prat gaat. In het kleine paneel te Berlijn, dat ons den
Dooper voorstelt in eenzaamheid nederzittend, ligt een onpeilbare
diepte: het omsluit binnen zijn weinige vierkante duimen de beide
werelden van mensch en natuur. De strakheid van het voorovergebogen, op
de rechterhand neergezonken gelaat, de gesloten linkerhand, de over
elkander geschoven voeten, het heele zoo diep het kon ineengedoken
lichaam drukken den in zichzelf verloren zoeker uit, en rondom groent,
onaandoenlijk, de gansche rijkdom der geschapen natuur. Gelaat, handen
en geopende mond der Moeder op de Nativiteit bij von Kaufmann hebben
dezelfde kracht van uitdrukking. Het Utrechtsche passiestuk eindelijk
gaat in driestheid alles te boven. Opzettelijk zijn hier de figuren
buiten de natuurlijke ruimte gehouden; men ziet niet waar zij staan of
het kunnen doen. Niets dan het Lijden zelf, zooals het uit alle wonden
leekt, en de weerspiegeling er van in Johannes' tranen en Maria's
gebeden.

En dezelfde kunstenaar, die de uiterste concentratie weet voor te
stellen in zijn Berlijnschen Dooper, heeft een rijkdom van bijwerk
dat de gansche verscheidenheid der latere Hollandsche school reeds
voorspelt. Men vindt het genre bij hem: de vuuraanmakende beulsknechten
te Weenen, de hondjes op de Verbranding en op den Nood Gods, de
ruilebuitende kinderen op het stuk te Amsterdam. Het portret: twee
gansche regentenstukken, en reeds van een meesterlijke ordonnantie,
zijn midden in de Verbranding ingelascht (de Sint Jans ridders, in hun
plechtig zwart), en vertegenwoordigen in dit stuk van actie het element
der rust. Het architectuurstuk: de Amsterdamsche Heilige Familie is
feitelijk het met figuren gesierd portret eener Hollandsche kerk, en de
lichtwerking is er verwonderlijk fijn en juist in. Het clair obscur:
terwijl de afgenomen hoed en de knie van Jozef van Arimathea op den Nood
Gods sterk verlicht zijn, is het bovenlijf in het donker gehuld; een
verlichting die zich van de Vlaamsche onderscheidt, doordat zij het
licht als stijlmiddel gebruikt en op een bepaald punt te zamen trekt.
Het nachtstuk: de Nativiteit bij von Kaufmann is de eerste die werkelijk
in den nacht is voorgesteld; het licht straalt van het kindeke als bron
uit; een volstrekt nieuwe vinding, nagevolgd in onderscheiden scholen,
als bij Correggio en Rembrandt. Het landschap: dat rondom den Dooper is
zeker het zelfstandigste en zuiverst waargenomene, dat in de 15{de}
eeuw geschilderd is.--Bij zijn leermeester Ouwater staat Geertgen
slechts achter in zuiverheid van koloriet; in al het andere overtreft
hij hem.

Ook Gerard David is te Haarlem in de leer geweest. Van de stukken
die men van hem bezit zijn een zeker aantal nog daar ontstaan. In
toepassing van het clair obscur, in behandeling van het landschap toont
hij duidelijk de sporen van Geertgens invloed. Maar hij is niet, als
zijn groote tijdgenoot, de representatieve Hollander der 15{de} eeuw.
Hij is naar Brugge gegaan, en heeft er zijn Hollandsche eigenaardigheden
wel niet verloren, maar onder invloed van Memling, en later van
Matsijs, sterk gewijzigd. In hem, den laatsten grooten Nederlandschen
quattrocentist, verbindt zich Hollandsche met Vlaamsche ontwikkeling tot
een nieuw en zeer bizonder geheel[22].

[22]  Alles wat tot dusver over Gerard David geschreven werd, is thans
      verduisterd door het schitterend boek van von Bodenhausen, Gerard
      David und seine Schule (München 1905).

De Hollandsche kunstenaar heeft, meer dan de Vlaming, oog voor het leven
in rust. Zich niet zoozeer uitputtend in actie en wil, houdt hij meer
frischheid over voor de waarneming van het zieleleven.

       *       *       *       *       *

Wij hebben ons lang bij de Hollandsche primitieven opgehouden, doch
niet langer dan zij verdienen. Zie ik wel, dan is het voorkomen van
zóó diepgaand verschil bij zoo onloochenbare verwantschap, als tusschen
de Vlaamsche kunst der 15{de} eeuw en de Hollandsche bestaat, een
verschijnsel dat onze hoogste opmerkzaamheid tot zich moet trekken.
Wij leerden een Holland kennen dat, van de Vlaamsche kultuur nog in
veel opzichten afhankelijk, deze toch geheel zelfstandig verwerkt en tot
iets eigens omschept. Een eng verband met het Zuiden, geen gelijkheid.

Zoo is in de zestiende eeuw de verhouding gebleven, aanvankelijk veel
minder duidelijk echter, daar Vlaamsche en Noordnederlandsche kultuur
gelijkelijk onder het Italianisme als bedolven raakten. Eerst in de
verwerking van het ingezogene toont zich weder het verschil; reeds
vóór den tachtigjarigen oorlog! Niemand die de Hollandsche renaissance
met de Vlaamsche ooit verwisselen zal; niemand toch ook die hun engen
samenhang zal loochenen. Verschil bij verwantschap schijnt wel de ware
formule om de verhouding van Holland tot Vlaanderen op onderscheiden
levensgebied te vatten.

Ingewikkeld blijft het vraagstuk zeker, want niet in alles is het
onderscheid even groot als in de beeldende kunst. Geringer is het in
de letteren, geringer in de muziek, geringer in de wetenschap. In de
letteren blijft het Zuiden nog in de zestiende eeuw ten eenenmale
overwegend, nog meer zoo mogelijk in de muziek. In de wetenschap schijnt
het Noorden niet zoozeer qualitatief, als quantitatief de mindere. Doch
eer wij van dit onderwerp der geestelijke beschaving afstappen, moeten
wij nog een woord zeggen over een onderdeel daarvan dat, evenzeer als
de beeldende kunst, de kern der Noordnederlandsche persoonlijkheid
blootlegt: het godsdienstig leven.

Aan de groote mystieke beweging, die op de grens staat van middeleeuwen
en nieuwen tijd, hebben de Nederlanden een zeer groot aandeel
genomen. Dezelfde 14{de} en 15{de} eeuw die getuige waren van een zoo
schrikbarend zedenverval en van een toenemende verwereldlijking en
verwildering der Kerk, hebben het geloof zelf in den boezem van het
individu nieuwe en onsterfelijke zegepralen zien behalen. Ook in deze
beweging is het Zuiden voorgegaan, en heeft het Noorden zelfstandig
verwerkt. Geert de Groote heeft aan Ruysbroeck's voeten gezeten,
maar hij is een ander geworden dan de Noordnederlandsche Ruysbroeck.
Het denkbeeld, de ondeugd in de onkunde te bestrijden, was
Noordnederlandsch, Noordnederlandsch de toepassing van dit beginsel
in de broederschap des gemeenen levens. Aan de innigheid van het
geloofsleven deed dit streven zoo weinig afbreuk, dat uit de Zwolsche
omgeving de _Imitatio Christi_ is voortgekomen; tot de verlevendiging
der studiën heeft het zoozeer bijgedragen, dat Erasmus zelf, hoezeer
hij later (en, van zijn nieuw beklommen hoogte, terecht) op het
Noordnederlandsche klooster gesmaald moge hebben, niet denkbaar is
zonder zijn in die nationale school genoten opleiding.

Met Erasmus komen wij, van verschil, weder op verbinding terecht.
Het Noordnederlandsche dorperskind, oud-voedsterling van een
Noordnederlandsch klooster, is tevens de stichter van het _Collegium
trilingue_, den roem der Leuvensche hoogeschool. In de wetenschap der
zestiende eeuw, universeel van strekking als zij was, gaan Noord en Zuid
hand aan hand. Naast die van Busleyden, van Mercator, Ortelius,
Dodonaeus en Vesalius, bewaart de geschiedenis de namen van Paludanus,
van Dorpius, van Jemme den Fries.

       *       *       *       *       *

Een volk dat aan Europa de Antwerpsche beurs en de Hollandsche
scheepvaart ten gebruike stelde, en dat daarbij aan den ingang der
nieuwe geschiedenis de van Eyck's en Thomas a Kempis, dat een eeuw later
Erasmus had voortgebracht, kon gezegd worden zijn plaats onder de zon
verdiend te hebben. Evenwel stond zijn staatkundige organisatie nog niet
op de hoogte van zijn stoffelijke en geestelijke beschaving. Er bestond
hier een volk, eer er een staat was.

De Bourgondiërs waren op weg dien te maken, maar 1477 bracht een
groote terugslag. En, op een dochter na, was het huis uitgestorven,
dat in korten tijd hier zooveel had bereikt. Een noodlottige
omstandigheid voor de Nederlanden. Maximiliaan herstelde hier wel de
orde, maar zijn huwelijk met Maria bracht noodzakelijkerwijs voor de
Nederlandsche wereld het gevaar met zich van al te enge verbinding aan
buiten-Nederlandsche belangen. Het was de staatkunde der Habsburgsche
huismacht, die Philips den Schoone een Spaansche prinses, zijn zuster
Margaretha een Spaanschen prins huwen deed. De gemaal van Margaretha
overleed kort na het huwelijk; eveneens overleed het eenig kind van de
zuster der gemalin van Philips den Schoone (20 Juli 1500). Zoo werd
Philips' zoon koning van Spanje; tevens volgde hij zijn grootvader op
in het keizerschap.

Aan een zoo machtig monarch te behooren, heeft de Nederlanden kwaad en
goed gedaan. Hun economische belangen hadden in Karel's Europeesche
macht een sterken steun. Het leenverband van Vlaanderen en Artois
werd losgemaakt; de verhouding tot het Rijk zeer in het voordeel der
Nederlandsche zelfstandigheid geregeld. Maar de vorst kon tegen de
Nederlanden optreden met een macht, die hij niet aan de Nederlanden
had ontleend. Zijn persoonlijke welgezindheid was de eenige waarborg
voor de handhaving der Nederlandsche belangen. Het was voldoende dat
op een Nederlandschen vader een in Spanje opgevoede zoon volgde, om
moeilijkheden te zien ontstaan waaruit het geweld alleen den uitweg
heeft gevonden.

Onder Karel V heeft Nederland het geluk gehad, door twee hoogbegaafde
vorstinnen te worden geregeerd; door Karel's moei en vervolgens door
Karel's zuster. Deze omstandigheid waarborgde de continuiteit en het
nationaal karakter der regeering: Margaretha van Oostenrijk zoowel als
Maria van Hongarije waren van opvoeding Nederlandsche prinsessen.
Persoonlijk heeft Karel zich in 1531, 1540, 1543 en 1549 met de
Nederlandsche zaken sterk bemoeid. In 1531 kwam onder zijn persoonlijke
deelneming de bestuursorganisatie tot stand, die zich in België
gehandhaafd heeft tot de Fransche omwenteling toe, en tevens de
oorsprong is geweest van een goed deel der instellingen van de Republiek
der Vereenigde Nederlanden. Als organen der centrale regeering treft
men sedert den Landvoogd of de Landvoogdes aan, den Raad van State als
adviseerend, den Geheimen Raad en den Raad van Financiën als besturende
lichamen; tevens werden de instructiën van den Grooten Raad van Mechelen
en van de provinciale hoven herzien, en kwam er een vaste orde tot stand
in de samenvoeging van bepaalde provinciën tot stadhouderschappen; de
stadhouders werden gebonden aan vaste instructiën. In deze maatregelen
lag een strekking tot strenge centralisatie, maar ook tot grooter
nationaliseering van het opperbestuur: de "kanselier van Bourgondië"
verviel, de hooge landsadel kreeg eenigermate een constitutioneelen
werkkring, al bleef de klem der regeering berusten bij de Landvoogdes en
den uit legisten (doch Nederlanders) samengestelden Geheimen Raad. In
1540 werd een laatste opflikkering der Gentsche demagogie door Karel met
geweld onderdrukt, en deze stad voor goed onder de heerschappij van het
gemeene recht gebracht; in 1543 werd het onmisbare Gelder ingelijfd bij
den gemeen-Nederlandschen staat; in 1549 werd Philips als troonsopvolger
gehuldigd en een uniform successierecht ingevoerd. In de inleiding van
de Pragmatieke Sanctie waarbij het nieuwe recht werd afgekondigd, wijst
de Keizer op het groote belang dat deze landen er bij hebben, om altijd
onder één vorst te blijven en door dezen bezeten te worden als een
geheel. Als over een geheel, stond Karel dan ook in 1555, ten overstaan
van de plechtige vergadering der Staten-Generaal, de regeering der
Nederlanden aan zijn zoon af.

Wel natuurlijk is het, dat de gedachten onzer historieschrijvers,
als zij aanvangen zullen van den tachtigjarigen oorlog te verhalen,
eerst bij de vergadering van 1555 plegen te verwijlen. Het is, in
de geschiedenis van Groot-Nederland, een der meest gedenkwaardige
oogenblikken; bovendien een dat de pen uitdaagt tot het ontwikkelen
der tegenstellingen, toen onder één dak bijeen. De eerste souverein
reeds over de ~zeventien~ Nederlanden zal tevens de laatste zijn, zoo
men dien ander niet mederekenen wil, nazaat van den man op wiens
schouder 's Keizers arm leunt, die wederom eerste en laatste zijn
zal in één. Tegenstelling: de populaire Gentenaar, nu gebogen en
afgeleefd, en de nurksche Spanjaard, die jong van jaren is maar niet
van hart; andere tegenstelling: de vorst en de aanstaande rebel; de
_auctor intellectualis_ van den moord, en het slachtoffer. Nog andere
tegenstelling: de bontgepluimde adel van het Zuiden, de effen tabbaarden
uit het Noorden, dat overwinnen zal....

Nietwaar, er zijn motieven te over voor een historieschilderij in
grooten stijl, gelijk Motley er een van heeft zoeken te maken. Of de
aanwezigen een voorgevoel gehad hebben van het geweldige dat gebeuren
zou? Bezwaarlijk. Nog was het godsdienstvraagstuk niet acuut, nog
Philips een onbekende. En een hevige orkaan voorwaar is het geweest,
die den groot-Nederlandschen staat geveld heeft. Een zwaren storm, dien
van 1477 en volgende jaren, had hij zegevierend doorstaan: het ontbrak
hem dus niet aan weerstandsvermogen. Wat er van zuiver staatkundig
particularisme nog leefde, zou, na 1555, nimmer bereikt hebben, waartoe
het in 1477 onmachtig was gebleken. Andere krachten moesten ontketend
worden, eer het werk der Bourgondiërs, arbeid niet ondernomen, maar
goedgekeurd door de natie, kon worden gesloopt.

Het is de hervorming en niets anders dan deze, die Noord en Zuid heeft
vaneengereten. De opstand zelf is zeker niet alleen door godsdienstige
motieven bepaald; wèl is aan het godsdienstverschil het mislukken
der centrale regeering na 1576, en de eindelijke splitsing der
Nederlanden in twee helften toe te schrijven. Dieper opgehaald, is
het godsdienstverschil een verschijningsvorm van het verschil in
geestelijken aanleg tusschen Noord en Zuid, verschil dat sinds lang
bestond, maar eerst doodelijk voor de staatkundige eenheid werd in een
tijd die de individualiteit tot oppersten rechter stelde over alle
menschelijke instelling, over alle banden van overlevering en van
dwingend recht. De staat der Zeventien Nederlanden kon alleen nog
bestand hebben in een religievrede, die onmogelijk was omdat hij een
wapenstilstand beduidde tusschen twee richtingen die beide nog in volle
groeikracht waren, het neo-katholicisme niet minder dan het calvinisme,
en die op verovering uitgaan ~moesten~, op straffe van ondergang.
Geen staat in Europa of hetzij het eene, hetzij het tegenovergestelde
levensbeginsel heeft er gezegevierd en het andere òf vernietigd, òf als
streng bewaakte uitzondering een kommerlijk bestaan doen leiden. De
"pariteit" is eerst een begrip der 18{de} eeuw, het eerst verwezenlijkt
in het Pruisen van Frederik den Groote. Doch een reeks van oorzaken
maakten in het Nederland der Gentsche Bevrediging het calvinisme te
sterk, om door het neo-katholicisme, het neo-katholicisme te sterk,
om door het calvinisme te kunnen worden onderdrukt. Nadat vreedzaam
samenwonen was beproefd en mislukt, werd scheiding de eenig mogelijke
oplossing.

De gang der hervorming in Nederland is zeer merkwaardig, en een nieuw
bewijs hoezeer deze landen van het Duitsche Rijk waren vervreemd. De
hervorming in haar bizonder-Duitschen vorm, het lutheranisme, sloeg
hier weinig in. Ten tijde harer grootste uitbreiding heeft het er nooit
naar uitgezien, of de lutherij Nederland mede zou sleepen. Ook ditmaal
zou, gelijk zoo dikwijls, de bevruchting uit het Zuiden komen. Het
calvinisme, uit Frankrijk ingevoerd, tastte het eerst de Waalsche
steden aan: Valenciennes, Doornik. Het verbreidde zich snel, haast
als een Fransche mode, over het Zuiden; niet zoo snel over het Noorden,
maar de zielen die het daar won, hield het vast. De hagepreek
en de beeldenstorm van 1566 zijn in hoofdzaak Zuidnederlandsche
verschijnselen, de _Biencorf_ een Zuidnederlandsch boek. Het is weer een
geschiedenis van Vlaamsche ontvlambaarheid en actie, van Hollandsche
stugheid en rust. Het ondiepe water wordt het felst bewogen, maar de
hooge golven die er gaan breken ook het eerst.

Weinig geleerden hebben den geest der beweging van 1566 zoo gelukkig
getroffen, als, in zijn onopzettelijkheid, de romanschrijver Charles de
Coster in zijn _Tijl Uilenspiegel_, en dat hij dit gedaan heeft, is door
niemand zoo goed gevat en zoo fraai uitgedrukt als door den
Noordnederlandschen criticus Busken Huet.

"Als mengsel van goed en kwaad is Tijl een merkwaardige type. Hij heeft
het diep gevoel van regt, hetwelk een volk op den duur het despotisme
haten doet. Hij lijdt mede met den kleinen burger, tot wiens stand hij
behoort. Hij is dapper, vindingrijk, en edelmoedig; een poorter met
de gevoelens van een ridder. Zijne ligtzinnigheid zelve heeft iets
elegants......" Maar de keerzijde! "Wanneer Tijl de guitestreken zijner
vlegeljaren achter den rug heeft, dan zweert hij wel, bij het lijk zijns
vaders, een ernstig man te zullen worden, een echte Geus; doch hij doet
zijn eed niet gestand. Alleen bij tusschenpoozen ontwaakt in hem de
volksheld. Zijne doorgaande levenswijze blijft die van den zigeuner, den
onverbeterlijken pretmaker, den man naar het hart van Jan Steen. Er is
in zijne vrijheidsliefde, hoe vurig ook, iets negatiefs. Hij wil den
koning weghebben, de priesters, de inquisitie, de regters die met de
geestelijkheid heulen, de landvoogden die door belastingen het volk
uitzuigen. Maar met welk doel? Dit begrijpt men niet, of te weinig. Wij
gevoelen alleen dat Uilenspiegel in zijn regt is, wanneer het instinkt
van zijn landaard hem zegt dat het leven de moeite niet loonen zou,
zoo elke kermisvreugde er uit gebannen werd....." De Hollanders, die
volhielden, "hebben zich moeten onderwerpen aan de noodzakelijkheid,
een vreugdeloos kalvinistisch leven te leiden. Het bestaan der
hoogere standen werd in Noord-Nederland zoo saai dat de schilders,
tenzij in konventionele schuttersmaaltijden, in sombere regente-
en regentessestukken, geen kans zagen het op doek te brengen. Het
afbeelden van gemeene drinkgelagen, in gemeene herbergen, moest als
veiligheidsklep der onderdrukte vrolijkheid dienst doen; gelijk aan
de bruiloftsmaaltijden door schuinsche liedjes het puritanisme zich
schadeloos stelde, of in de schouwburgen voor een keer het hart ophaalde
aan eene uit de goot afkomstige klucht. Maar onderwijl werd in Europa de
strijd tegen Spanje krachtig en glansrijk voortgezet; werd in Indië een
groot overzeesch rijk gesticht; werden Amsterdam de schatten verzekerd,
die Antwerpen derven moest, en verrezen er, tot eer der wetenschap,
beroemde hoogescholen.--België heeft voor zijn meerderen levenslust,
zijn krachtiger artistieken zin, gedurende meer dan twee honderd jaren
met het verlies zijner onafhankelijkheid geboet. Dit is een harde
straf geweest. Maar ook Holland is niet vrijgeloopen. Om zich te
kunnen handhaven heeft het zich moeten afzonderen, in zichzelf moeten
opsluiten. Het is buiten de algemeene beschaving geraakt; is in de
achttiende eeuw allengs eene europesche kuriositeit geworden. En eene
wormstekige kuriositeit bovendien! Toen de kalvinistische republiek
tweehonderd jaren bestaan had, is zij op een kouden winterochtend van
het jaar 1795 roemloos ineengezonken. In het begin der negentiende
eeuw hadden Holland en België elkander niets te verwijten, niets te
misgunnen. Beiden waren van de kaart van Europa geschrapt, en fransche
wingewesten geworden.... Het is niet alles deugd geweest, wat in den
strijd tegen Spanje de Hollanders heeft doen zegevieren; niet alles
ondeugd, wat de Belgen heeft doen bezwijken. Aan de eene zijde zijn
niet enkel voordeelen behaald, aan de andere zijde is niet enkel
schade geleden. De Belgen hebben integendeel iets overgehouden wat de
Hollanders zich nog eigen moeten maken: ik weet niet welken zin om het
leven te verfraaijen, de alledaagsche zorgen voor een keer van zich af
te schudden, onbekrompen in de beurs te tasten...... Ongetwijfeld zouden
de Belgen zeer verkeerd gehandeld hebben, zoo zij in de 16{de} eeuw, ter
wille van het kalvinisme, dien natuurlijken aanleg hadden onderdrukt. En
nog verkeerder zouden zij heden ten dage handelen, zoo zij, ter wille
van hun fatsoen of uit menschevrees, er te weinig van lieten
blijken"[23].

[23]  Litt. Fantasiën, vierde reeks, vijfde deel, bl. 137-139.

Er zijn op deze geestige bladzijde eenige aanteekeningen te maken.
Ongetwijfeld zouden ook de Hollanders zeer verkeerd gehandeld hebben,
zoo zij, ter wille van de kermisvreugde, tegen de uiterste consequenties
van den strijd hadden opgezien. Zij hadden meer dan een staatkundige,
zij hadden een geestelijke zelfstandigheid te verdedigen, en het
verstrekt hun een adelbrief, dat zij zich aan die gewetenstaak niet
hebben onttrokken. De Zuidnederlanders van 1576 stonden op om de
staatkunde, niet langer om den godsdienst: zoodra hun, onder Parma,
zekere staatkundige waarborgen werden geboden, konden zij zonder
hun karakter te verloochenen den strijd opgeven. Niet aldus de
Noordnederlanders, die intusschen op het calvinisme hun eigen
stempel hadden gedrukt, en het als tot hun eigenste bezit gemaakt.

"België heeft met het verlies zijner onafhankelijkheid geboet". Is deze
voorstelling juist? Niet ten volle. Wij bezien, zoo sprekende, het lot
van België door een Noordnederlandschen bril. Om een onafhankelijkheid
te verliezen, moet men haar bezeten hebben, en wanneer is dit, in den
hier blijkbaar bedoelden zin, vóór den tachtigjarigen oorlog het geval
geweest? Immers nooit. "Onafhankelijkheid" in den zin van 1830 was geen
ideaal der Belgische beweging van 1576. Men kwam in opstand tegen
vreemde krijgsknechten en voor het behoud van nationale instellingen en
voorrechten, die door Parma bij de reductie van het Zuiden gewaarborgd
zijn. De voorstelling, als zou België sedert den val van Antwerpen
in een toestand van slavernij hebben verkeerd, is onhistorisch. De
regeering van Albertus en Isabella bij voorbeeld was langen tijd
populair, en ontzag 's lands gerechtigheden evenzeer of meer als die van
Karel V ooit gedaan had. Nog aan den vooravond der Fransche omwenteling
vloog het volk in de wapenen voor het behoud der overgeleverde
instellingen, die het sedert Parma onverkort had bezeten. Waar blijven
bij deze feiten de "eeuwen van verdrukking", waarvan het volkslied van
1830 spreekt? De Belgen zijn over het geheel in de zeventiende en
achttiende eeuw geregeerd zooals zij het verlangden. Ook is het niet
waar dat zij, zooals hetzelfde volkslied zegt, in 1830 "hun vaandel"
heroverd hebben. Een vaandel, symbool eener internationaal erkende
zelfstandigheid als die van de Vereenigde Nederlanden na 1648, hebben de
Belgen voor 1830 nooit bezeten, en konden zij dus ook niet heroveren.
Een zoodanige voorstelling, bestemd om den roem der mannen 1830 te
verhoogen, verkleint dien inderdaad. Zij hebben niet hersteld, maar
geschapen.

En toch, hoe begrijpelijk in haar ontstaan is de in haar algemeenheid
ongetwijfeld onjuiste voorstelling die wij gispten. De slavernij, die
men te vergeefs zoeken zal in het binnenlandsch bestuur, bestond in de
verhouding tot het buitenland, tot Noord-Nederland in het bizonder. Een
Noordnederlandsch staatsman[24] heeft eenmaal gezegd, dat in 1648 de
koning van Spanje "het land redimeerde voor de zee, die hij cedeerde aan
de Republiek." Liever dan alle krachten in te spannen tot de verovering
van het Zuiden, dat men, als Roomsch land, toch kwalijk zou kunnen
regeeren, liet men het aan Spanje "met een bezwaarden eigendom." België
was tot de rol van bolwerk voor Noord-Nederland vernederd, tevens
afzetgebied voor den Noordnederlandschen handel. De grootheid van de
Republiek der Vereenigde Nederlanden was op den ondergang van Antwerpen
gebouwd. Zoodra de Zeven Provinciën bevrijd en door de verovering van
eenige buitenwerken bezuiden de groote rivieren versterkt waren, liet
men België gaarne aan zijn lot over. Wat zoude men er ook mede hebben
uitgericht? De ervaring van 1632, toen men zonder gevolg het Zuiden
tot afval van Spanje had opgeroepen, was leerzaam; niet minder
teekenend was, jaren na dien, de impopulariteit van het Nederlandsch
tusschenbewind tijdens den Spaanschen successie-oorlog[25]. De
voorwaarden zelf van den voorbeeldeloozen bloei der Republiek
verhinderden, dat zij zich voor het ideaal van een Groot-Nederland
verdienstelijk zou hebben kunnen maken. Zonder de vernedering van België
was die bloei niet denkbaar.

[24]  Van de Spiegel (zie zijn papieren door Vreede II, 394).

[25]  Gachard, Le Conseil d'Etat belge et la Conférence anglo-batave,
      1706-1713 (Bull. Acad. Royale, 1876).

Het Noorden dankte intusschen aan het Zuiden onnoemelijk veel. Om
dit te erkennen, is het voldoende de lange lijst na te gaan der in
Zuid-Nederland geboren personen, die de kerk, de wetenschap, de letteren
en den handel der Republiek geïllustreerd hebben. Opmerkelijk is hierbij
weder de veel grooter zelfstandigheid van het Noorden in de beeldende
kunst dan in de letteren. De taal van den Statenbijbel en die van Vondel
is vol bewijzen van Zuidnederlandschen invloed; Vondels verbeelding
zelf is geheel Zuidnederlandsch. Daarentegen komt het gansche verschil
tusschen Noord en Zuid, behalve in het godsdienstig en burgerlijk
leven, in onmiskenbare trekken in de schilderkunst uit. Gelijk vroeger
Brugge, beleefde thans Antwerpen nog een tijd van grooten kunstbloei
na den ondergang van zijn handel. Wel mag België de gedachtenis eeren
van Rubens en van Dyck: zij zijn de laatste standaarddragers eener
beschaving, wier reddeloos verval een gevoelig verlies werd voor Europa.
In hen neemt het oude, groote België, dat in een arbeid van eeuwen was
opgebouwd, afscheid van de wereld. Voortaan zal slechts een geheel ander
België mogelijk zijn, dat zich niet onmiddellijk aan de traditiën van
het oude vastknoopen kan. Na den vrede van Munster geraakt België buiten
den stroom der Europeesche geschiedenis; de Fransche omwenteling is
noodig om het daar weder in te stooten.

Doch is het lot Noord-Nederland veel gunstiger geweest? Immers neen.
Het rijst, in de eerste twintig, dertig jaren na den val van Antwerpen,
met een verbazingwekkende snelheid omhoog. Dan volgen een zestig,
zeventig jaren van majestueuze grootheid, maar die toch geen stevigen
grondslag had. Het land dankte te veel aan voorbijgaande omstandigheden.
Ligging en volksaard verzekerden Noord-Nederland een aandeel in
den wereldhandel, zij verzekerden het geen handelsmonopolie. Als
zeemogendheid kon het zijn rang niet ophouden, zoodra Engeland zich
er toe zette van zijn rijker natuurlijke hulpmiddelen ten volle partij
te trekken. Daarbij was, te land, de jonge mogendheid zeer kwalijk
bevestigd. In 1672 kwam de waarschuwing, aan welke gevaren een
geïsoleerd Noord-Nederland in de wereld blootstond. De Republiek moest,
om bondgenooten te vinden, haar fabelachtigen rijkdom dienstbaar maken
aan belangen die haar slechts van terzijde aangingen. In stede van in
een veroverende, stond zij voortaan ten opzichte van de buitenwereld in
een verdedigende positie. Alle uitbreiding was haar ontzegd, te land als
over zee. Den schijn te redden werd voortaan haar steeds moeilijker
wordende taak. Tegelijk verschrompelde haar geestelijk bestaan, dat
gedurende korten tijd een licht der wereld was geweest. De val van
Rubens tot de Belgische achttiende eeuw is niet grooter dan die van
Rembrandt tot.... ja tot wien? Men is zelfs verlegen een naam te noemen.

Toch bleef er, in beider verval, groot onderscheid tusschen Noord en
Zuid. Hoe ondermijnd dan ook, was de Republiek toch nog een zelfstandige
staat en herbergde zij een meer zelfstandige kultuur dan het Zuiden.
Kenmerk van het Zuiden was geweest de eigenaardige versmelting van
Waalsche en Dietsche beschavingelementen. In de uitoefening dezer
historische functie trad door de ongenade der omstandigheden een
voor België's toekomst noodlottige stilstand in. De Fransche kultuur
katholiciseerde en centraliseerde zich meer en meer: zij werd de
kultuur van het tijdvak van Lodewijk XIV. Aan de andere zijde
protestantiseerde zich de Dietsche beschaving, waarin België thans
geheel door Noord-Nederland werd overvleugeld. België nu had, thans
als immer, taalgemeenschap met beide aangrenzende landen, maar
geloofsgemeenschap alleen met Frankrijk, en geloofsgemeenschap was
in dezen tijd een oneindig machtiger factor dan taalgemeenschap.
En dit was niet alles: ten gevolge van den ondergang des handels en het
schrikbarend verval der Belgische steden nam de beteekenis van den adel
en van de geestelijkheid in de Belgische maatschappij zeer toe: een
maatschappij die in bouw veel meer op die van Frankrijk dan op die van
Noord-Nederland ging gelijken. Terwijl dus de monarchale, katholieke,
aristocratische Fransche beschaving vrijen toegang had, stuitte de
republikeinsche, protestantsche, burgerlijke van het Noorden tegen een
ondoordringbaren muur. Het gevolg was dat het evenwicht tusschen Waalsch
en Dietsch werd verbroken in zulk een mate, dat vijftig of zestig jaren
Vlaamsche beweging het toen vernielde nog niet weer hebben kunnen
opbouwen. Er had langen tijd op Belgischen bodem geen bevruchting van
Romaansche door Nederduitsche beschaving en omgekeerd meer plaats, en
dus ook geen eigenaardig Belgische productie meer. Eenerzijds verviel
de Nederlandsche taal in België tot een staat van boerschheid, het
katholicisme in Vlaanderen tot een staat van bijgeloof; andererzijds
werd de beschaving van Parijs en Versailles, zonder oponthoud aan eenig
tusschenstation, regelrecht naar Brussel ingevoerd, waar zij als een
geleend pak werd gedragen. Naarmate de toon te Parijs veranderde,
veranderde de weerklank in de beschaafde kringen van België. Deze
maakten in de achttiende eeuw de zwenking van Bossuet naar Voltaire
mede. Iemand als de Brusselsche markies du Chasteler (1744-1789)
is een volmaakter type van den "philosophe à la mode" dan er in het
Noord-Nederland van denzelfden tijd één is voorgekomen. Er kwam door de
Belgische samenleving een scheur te loopen, dieper dan het verschil in
taal er ooit door getrokken heeft: een scheur door den geestelijken
samenhang der onderscheiden klassen van het volk, waarvan de beschaafden
als tot een ander rijk behoorden als de massa.

In dit opzicht was het in Noord-Nederland veel beter gesteld. Het
land lag voor allerlei geestelijken invoer open, maar het ingevoerde
bleef er zelfstandig verwerkt worden tot een product van onmiskenbaar
Nederlandsch karakter. Niet dat dit product altijd even groote waarde
had, doch dit behoeft ook niet om in de geschiedenis van een volk die
mate van continuiteit te verzekeren, waardoor de overlevering eerst
tot een eigen, levende kracht wordt gemaakt. Het is deze meerdere
continuiteit die Nederland nog altijd iets op België vóór doet hebben.
In vergelijking tot België zijn wij tegelijkertijd een veel jonger en
een veel ouder land. Veel jonger: om dit te erkennen is het voldoende
de middeleeuwsche geschiedenis van Vlaanderen naast die van Holland te
leggen, of eerst Dordrecht, Leiden en Amsterdam, daarna Gent en Brugge
te doorwandelen. En in anderen zin herkent men in Nederland toch weer
een veel ouder land, als men niet de zaken opzoekt die tot louter
historische bezienswaardigheden zijn geworden, maar zich rekenschap
geeft van den ouderdom der organen van het nationale leven gelijk zij
nog heden ten dage in werking zijn. Wij zijn in meerdere mate ons
zelf gebleven, en dus jonger dan het historische, maar ouder dan het
hedendaagsche België.--Een overeenkomstig verschijnsel leveren Noord- en
Zuidduitschland op. Gelijk in de Nederlanden, heeft ook in Duitschland
de Fransche omwenteling een veel grooter opruiming in het Zuiden dan in
het Noorden gehouden; juist wijl in het Zuiden het bestaande ouder en
meer verouderd was, heeft het minder goed den storm doorstaan, en is er
meer noodzaak geboren tot geheel nieuwe constructie.

Hoewel onmiskenbaar bestaande, is toch de voorsprong die Nederland
aldus op België behouden heeft, niet zeer groot. Lang zoo groot niet
als die van Pruisen in Duitschland. Pruisen, dat een schepping der
Hohenzollern's was van den Grooten Keurvorst tot Frederik den Groote,
en dus meer dan een eeuw jonger dan de Republiek, die van Willem van
Oranje en Oldenbarnevelt dagteekent;--Pruisen heeft van de Fransche
omwenteling niet meer dan een heilzamen stoot ontvangen, aanleiding tot
de volksbeweging van 1813, die het weder aan het hoofd der ontwikkeling
van Duitschland stelde. Jena maakt in de geschiedenis van Pruisen bij
lange na niet een zoo diepe insnijding, als het jaar 1795 in die van
Noord-Nederland. Pruisen is in de dagen zijner diepste vernedering
nimmer van de kaart van Europa verdwenen; het had een veel grooter
prestige tegenover de landen die het in 1815 verkreeg, als Nederland
het hebben kon tegenover België. De taak waarvoor Pruisen zich in de
Rijnprovincie gesteld zag, is in menig opzicht bij de taak van Willem I
in België te vergelijken. Maar Pruisen was beter toegerust; ook gingen
zijn oude provinciën in omvang en bevolking de nieuwe verre te boven,
hetgeen in de Nederlanden niet het geval was. Pruisen heeft veel
verricht, maar heeft het geleidelijk kunnen doen; in 1815 zag het een
stuk van Duitschland aan zijn leiding onderworpen, in 1866 een tweede,
in 1871 een derde stuk. En het verdient zeker de aandacht, dat Pruisen
er niet in geslaagd is de Duitsche eenheid tot stand te brengen zonder
Oostenrijk uit te sluiten, de half-Duitsche macht. Wat onder Pruisens
leiding gesteld werd, was telkens zuiver Duitsch gebied, en telkens
ook in oppervlakte en bevolkingsgetal zeer de mindere van de oude
provinciën. Hoeveel moeilijker was de taak van Noord-Nederland in 1815.
Ware het Willem I gelukt, een groot-Nederlandsche eenheid te stichten,
hij zou, op verkleinde schaal, niet hetzelfde als Bismarck, maar
veel meer dan Bismarck hebben bereikt. Een dergelijk resultaat zou
gelijkwaardig zijn geweest niet aan de aantrekking van Beieren en
Wurtemberg tot den Noordduitschen staat, maar bijna aan de assimilatie
van Oostenrijk zelve.

       *       *       *       *       *

Wij eindigen deze voorafgaande beschouwingen, die ten doel hadden
ons te binnen te brengen hoezeer Noord- en Zuid-Nederland vóór de
vereeniging van 1815 in samenstelling, in aanleg, in lotgevallen hadden
verschild. Aan den tijd van de zestiende tot de achttiende eeuw hebben
wij daarbij zeer in het kort kunnen herinneren: de geschiedenis van het
uiteengaan in den tachtigjarigen oorlog, en de groote tegenstelling
tusschen het Noorden in den tijd van zijn hoogsten bloei, het Zuiden
in den tijd van zijn diepste verval, zijn bekend genoeg. Doch wij
meenen te hebben aannemelijk gemaakt, dat het verschil niet enkel of
niet voornamelijk zijn oorsprong heeft in de groote gebeurtenissen der
zestiende eeuw. Ook daarvóór waren Noord en Zuid twee werelden, en
bestond veeleer een tegenstelling tusschen deze beide, als tusschen
een Dietsche wereld (Noord met inbegrip van Vlaamsch-België) en
een Waalsche. Maar even onloochenbaar als dat Noord en Zuid veel
verschilden, is het dat zij grooter overeenkomst met elkander hadden dan
met welk ander land van Europa ook. Het was slechts de vraag, of sedert
de zestiende eeuw de lotgevallen beide helften niet zoodanig van
elkander hadden vervreemd, dat hereeniging onmogelijk zou blijken.




TWEEDE HOOFDSTUK.

De Vereeniging.


Het was geen innerlijke drang, het was dwang van buiten die beide
helften in 1815 tezamen voegde.

Er had, reeds eenigen tijd vóór de Fransche omwenteling, een "Belgisch
vraagstuk" bestaan, dat het hoofd weer opstak toen de vloed afliep en
Europa nieuw moest worden ingericht.

België was, in 1715, aan een huis toegevallen dat het land onder zeer
bezwarende omstandigheden aanvaardde, als een soort dépôt in het belang
van het Europeesch evenwicht, en in het bizonder als bolwerk voor
de veiligheid van de Republiek der Vereenigde Nederlanden. Het lag
afgescheiden van de overige deelen der Oostenrijksche monarchie, en
was onmogelijk daarmede te vereenigen. Geen wonder dat de regeering te
Weenen er dikwijls over dacht, een of ander meer begeerd land, Beieren
bij voorkeur, tegen België te ruilen. Doch een dergelijk plan was zeer
moeilijk te verwezenlijken: België was nu eenmaal zoo gelegen, dat de
belangen van driekwart Europa bij zulk een ruil betrokken waren. Jozef
II heeft in 1785 getracht de zaak door te zetten, maar zonder vrucht.

Ging dit ruildenkbeeld van den vreemden souverein uit, België zelf deed
in het laatst der achttiende eeuw ook weer van zich spreken.

Het was lang geleden dat het dit ooit gedaan had. De vrede van 1648 had
het land geen rust gebracht; juist daarna werd het meer dan ooit het
slagveld, waarop de groote mogendheden van Europa haar geschillen kwamen
uitvechten. Tot den vrede van Utrecht toe weerklinkt in België haast
onafgebroken het hoefgetrappel van vreemde benden. Eerst die vrede
bracht verademing. Een lange rust breekt aan, slechts, omstreeks het
midden der eeuw, door den Oostenrijkschen successie-oorlog verstoord.

Het kon niet anders of het land moest zich in dezen tijd van langdurigen
vrede eenigermate herstellen, al ging het nog zoo langzaam. Er was
nameloos veel vernield, maar wat niet vernield had kunnen worden was de
gunstige ligging van het land, de rijkdom van zijn bodem, de begaafdheid
en de nijvere aard zijner bevolking. Van de ligging viel echter
vooralsnog weinig voordeel te trekken: de geschiedenis der Compagnie van
Oostende was er het droevige bewijs van. Doch bleef de handel België
ontzegd, het kon zich op den landbouw en op de nijverheid toeleggen.
Beide deze bedrijven gingen aanmerkelijk vooruit, met name onder de
regeering van Maria Theresia.

Naarmate eenige welvaart terugkeerde, werd het natuurlijk minder
gewillig verdragen, dat het land ten believe van de Republiek der
Vereenigde Nederlanden gekortwiekt was. Het is, behalve tegenover
Jozef II, voornamelijk tegenover Holland geweest, dat het België der
achttiende eeuw zich bijwijlen weder een natie gevoeld heeft. De onwil
om zich het barrière-tractaat te laten opleggen, de instemming die Jozef
II ondervond toen hij de Hollandsche garnizoenen verwijderde, spreken
duidelijk genoeg. Ware Keizer Jozef in andere opzichten niet dwars tegen
den geest der bevolking ingegaan, zijn maatregelen tegen de Republiek
zouden gewis nog veel hartelijker door haar zijn ondersteund. Dat het
land niet van zijn natuurlijken weg naar zee gebruik mocht maken was
inderdaad een monstruositeit; men vervange het woord Schelde eens door
Texel of Maas, en brenge zich te binnen, wat dan "de sluiting" voor
Holland zou beteekend hebben! Doch naarmate de Republiek haar grootheid
tanen zag, klampte zij zich te angstvalliger aan haar voorrecht vast.

Nog meer evenwel dan de antipathie tegen het Noorden, bracht die tegen
de regeering van Jozef II de Belgen bijeen. Jozef was sedert Philips II
de eerste vorst, die in het binnenlandsch bestuur den geest der
bevolking moedwillig tartte. Geheel iets anders was het, de verlichting
der eeuw in het land toe te laten en zelfs te bevorderen, geheel iets
anders, haar, van de bureaux der regeering uit, een niets ontzienden
aanval te doen richten tegen al wat bij overlevering bestond. En Jozef
II wilde daarbij de Nederlanden regeeren van uit Weenen, gelijk eenmaal
Philips van uit het Escoriaal. "Il imagine tout", schrijft Starhemberg,
zijn gewezen minister in Brussel, aan Mercy, "il voit tout, dirige,
exécute et gouverne tout par lui-même. Les divers départemens ne sont
que des corps organisés auxquels il donne l'impulsion qui les met en
mouvement, mais ils ne peuvent rien par eux-mêmes et ne sont pas même
assurés d'un jour à l'autre de leur propre existence et encore moins du
maintien de leur ressort."[26] De processiën werden verboden, op grond
dat zij "geen eer deden aan de verlichting van het volk."[27] Alle
dorpskermissen zouden--waartoe?--in het geheele land plaats moeten
hebben op één en denzelfden dag. Tegen dergelijke schoolmeesterij kwam
ten slotte de massa van het volk in verzet, niet enkel de duisterlingen.

[26]  Schlitter, Regierung Josefs II in den Österreichischen
      Niederlanden, I, 164.

[27]  Belgiojoso aan Kaunitz, 9 Mei 1786 (Schlitter I, 159.)

Opmerkelijk is, dat het Jozef niet aan machtigen steun voor zijn
hervormingen zou ontbroken hebben, indien hij te werk had willen gaan
als een bezadigd man en niet als een dolkop. Er berust in de archieven
te Weenen een merkwaardig stuk van den markies du Chasteler, dat
aangeeft welke groote doeleinden de Keizer najaagt in zaken van
godsdienst, rechtspraak en bestuur; vervolgens op welke wijze hij zijn
doel heeft zoeken te bereiken, en eindelijk hoe hij het had kunnen
bereiken, of althans nader komen, zonder zooveel aanstoot te geven[28].
De grondtoon van het stuk is een klacht, dat de Keizer de natie het
goede op wil leggen buiten haar om, en geen oog heeft voor haar
eigenaardigheden. Zoo waren er veel onder de hoogere standen, die minder
bezwaar hadden tegen de zaak dan tegen de uitvoering. Maar Jozef
luisterde naar geen waarschuwingen, en het volk stond tegen hem op.

[28]  Bij Schlitter, I, 188-202.

Het was gedurende dezen opstand, dat van Belgische zijde de vraag
opgeworpen werd naar de toekomstige verhouding tot Noord-Nederland.
Men kon niet van Oostenrijk af zonder buitenlandsche hulp, en, zooals
de politieke verhoudingen van 1789 lagen, moest die komen van de drie
verbondenen, Engeland, de Republiek en Pruisen. Van deze drie nam
Pruisen, uit vijandschap tegen Oostenrijk, de meest tegemoetkomende
houding tegenover de Belgen aan. Meer terughoudend waren Engeland
en de Republiek; het gold dus vooral, deze beide voor de zaak van den
opstand te winnen. Tot dit doel begaf zich de advocaat van der Noot naar
Londen en naar den Haag, en spiegelde in het eene land de koningskroon
aan den hertog van York, in het andere een algemeen stadhouderschap
aan den tweeden zoon van den Prins van Oranje voor. Deze aanbiedingen
waren niet ernstig gemeend en werden ook niet ernstig opgenomen.
In den Haag sprak van der Noot ook over een toekomstige vereeniging
der Belgische en Nederlandsche republieken, een denkbeeld, dat toen
ook in het vlugschrift _La République belgique_ is aanbevolen. De
Noordnederlandsche staatkunde van 1789 echter was van zulk een
vereeniging afkeerig: de Raadpensionaris van de Spiegel noemt het, in
een brief aan den gezant der Republiek in Engeland, "een chimère,
welke aan ons althans niet convenieeren zoude"[29]. Hij wilde de
onafhankelijkheid van België slechts erkennen op beding, dat van de
voorrechten, die Nederland bij tractaat ten opzichte van België had
verkregen, iedere letter gehandhaafd bleef[30]. Een vreedzame oplossing
van het Belgische vraagstuk, waarbij het land, tegen bevestiging zijner
oude privilegiën, onder de gehoorzaamheid des Keizers terugkeerde,
was hem verreweg het liefst; hij voorzag te goed, dat een krachtige
nationale staat in België de voorrechten van Holland niet lang zou
kunnen eerbiedigen, en ze ten offer te leggen op het altaar eener
groot-Nederlandsche gedachte lag toen geheel en al buiten den
Hollandschen gezichtskring. Maar het scheen een oogenblik, in het begin
van 1790, alsof men werkelijk geen andere keus had, dan België als een
onafhankelijk land te erkennen; het had de vreemde troepen verjaagd:
liet men het nu los, dan zouden Lafayette en de Nationale Vergadering in
Frankrijk zich van de beweging meester maken, tot groot nadeel van het
belang der zeemogendheden. In dezen tijd heeft van de Spiegel overwogen,
hoever hij, zoo de nood drong, met België zou willen gaan. Zijn
"Generaale Gronden van een verbond tusschen de twee Republieken" komen
op het volgende neder: "De beide Republieken zullen independent zijn
van malkander en hebben haare eigen souverainiteit, administratie van
justitie, politie, militie, finantie en wat verder tot de regten
der souverainiteit behoort, maar zullen zich ten aanzien van de
onderlinge defensie zoo nauw confoedereeren alsof zij maar éénen Staat
uitmaakten"[31]. Derhalve geen aanvallende oorlog, geen alliantiën, geen
doortocht aan vreemde troepen dan met gemeen goedvinden; wederzijdsche
inzage van den staat van elkanders weermiddelen; éénmaal per jaar een
bijeenkomst van wederzijdsche afgevaardigden, "in welke gehandeld zal
worden van den staat van defensie, van alliantiën, en in 't generaal van
alles wat tot deeze confoederatie relatief is, doch niet beslooten dan
op approbatie van de wederzijdsche souvereinen." In tijd van oorlog zal
deze vergadering permanent zijn, en zullen de vereenigde legers worden
aangevoerd door den Erfkapitein-generaal van de Vereenigde
Nederlanden[32].

[29]  Zie mijne "Gedenkstukken der algemeene geschiedenis van Nederland
      van 1795 tot 1840", I, 140.

[30]  Gedenkstukken I, 141 (instructie aan d'Yvoy).

[31]  Gedenkstukken I, 145.

[32]  Overeenkomst met van de Spiegel's denkbeelden vertoont het
      vlugschrift: _Wat staat ons Batavieren te doen bij het vrijworden
      der Belgen_ (Januari 1790).

Een militaire conventie dus is het uiterste waartoe van de Spiegel komen
wil. Van een Belgisch stadhouderschap voor een lid van het huis van
Oranje wil hij niet hooren. Men behoeft zich ook geen oogenblik voor
te stellen, dat deze zaak van Belgische zijde ernstig was gemeend.
Zij was door van der Noot voorgespiegeld in Mei 1789, zeer in het vage,
als een eerste aanloksel. In December 1789 evenwel was de eigenlijke
intellectueele leider der zaken, de kanunnik van Eupen, in den Haag
geweest, en had de grondslagen opgegeven der constitutie die men
voor de nieuwe republiek dacht aan te nemen: een vergadering van
Staten-Generaal, die souverein zal zijn tegenover het buitenland en ten
opzichte der landsverdediging; een onder de Staten-Generaal gestelden
Raad van State; voorts zelfregeering der provinciën. Een prins of
gouverneur dacht van Eupen niet aan te nemen[33]. Van de Spiegel's
"generale gronden" voor een verbond tusschen Noord en Zuid waren "en
gros met van Eupen beredeneerd". Zij zijn te beschouwen als de grondslag
waarop de wezenlijke leiders der Belgische en der Nederlandsche
staatkunde van 1790 van oordeel waren dat een toenadering kon worden
beproefd; wat daarboven uitging was toenmaals òf niet oprecht gemeend,
òf ijdele plannenmakerij. En of zelfs op de "generale gronden" de
toenadering mogelijk zou zijn geweest? Ik geloof het geen oogenblik. Het
wachtschip bij Saaftingen vertegenwoordigde in werkelijkheid een soort
Chineeschen muur, dien Holland niet wilde laten springen, en dien een in
waarheid zich onafhankelijk gevoelend België geen tien, geen vijf jaar
meer zou willen laten staan. Het netelig punt der handelsvoorrechten
werd dan ook door de Belgische onderhandelaars zooveel mogelijk
ontweken. "Nous n'aimerions pas à recevoir des lois trop dures, mais à
cela près qu'on ne nous redoute pas," schrijft van Eupen aan zijn agent
in den Haag, Leempoel. "Niet zeer voor de vuist," meende van de Spiegel.
Een woord van van Eupen aan van de Spiegel's man te Brussel, d'Yvoy, was
iets duidelijker: "dat er geene de minste reden van vrees was voor al 't
geen waarvan de Republiek volgens de tractaten jouïsseert, maar dat zij
onmogelijk, zonder zigzelven in gevaar te brengen, thans van eenige
zekerheid dienaangaande te geven konden spreeken."[34] Zonder die
zekerheid evenwel zou de Republiek de onafhankelijkheid van België
nimmer erkennen, en zonder die erkenning was er geen mogelijkheid van
verbond.

[33]  Renfner 15 Dec. 1789 ("si la chose est possible, nous ne voulons
      ni prince ni gouverneur").--"Notre ambition se borne à avoir
      autant d'amis que de voisins, mais point de maîtres" (van Eupen
      aan Lafayette, nieuwjaar 1790).--Gedenkstukken I, p. XLIV.

[34]  Gedenkstukken I, p. XLVII.

Er was nog een andere omstandigheid, die het welslagen van
een Belgisch-Nederlandsch verbond in 1790 in de hoogste mate
onwaarschijnlijk maakte. Beide landen waren innerlijk verdeeld.
Noord-Nederland had juist eenige jaren van hevige partijberoering
doorgemaakt, die met een materieele, niet met een zedelijke overwinning
der partij van het behoud waren geeindigd. Duizende patriotten waren
naar België of naar Frankrijk uitgeweken, en wachtten op het oogenblik
om met Fransche hulp de oude Republiek ten val te brengen en een nieuw
staatsgebouw op te richten op den grondslag der "rechten van den
mensch". Zij waren zeker van de instemming van de meerderheid der
beschaafde burgerij in het land zelf. Een zeer dringende reden, waarom
de Nederlandsche regeering op goeden voet met de leiders der Brabantsche
omwenteling blijven wilde, was de mogelijkheid dat zij zich door
Frankrijk op sleeptouw zouden laten nemen, waar de partij der
omwenteling met de Belgische opstandelingen de vijandschap tegen
Oostenrijk gemeen had. Een oorlog tegen Oostenrijk kon zeer licht tot
een oorlog tegen de zeemogendheden worden uitgebreid, waarin dan België
niet aan de zijde van Holland staan kon, maar geheel in den stroom der
Fransche omwenteling zou worden medegesleept, waardoor Hollands voormuur
tegen den inval der Franschen en der Bataafsche patriotten kwam te
vervallen. Hierom was het voor Holland dringend noodig dat de Belgische
omwenteling haar zelfstandig karakter behield, hetgeen alleen kon
geschieden door een volledige zegepraal der conservatieve partij van
van Eupen en van der Noot op haar democratische tegenstanders. Want het
verzet tegen Keizer Jozef was van zeer onderscheiden motieven uitgegaan:
ook in België bestond een democratische partij, die met de ouderwetsche
Staten van Brabant of van Vlaanderen niets gemeen had, dan dat ook zij
tegen den Keizer was opgestaan. Het waren de behoudende elementen in
Noord en Zuid die eenigermate elkander zochten; die vooruitstrevenden
van beide landen zochten gelijkelijk Frankrijk.

Op den naam "revolutie" af, was de Brabantsche beweging in de Fransche
hoofdstad met jubel begroet. Men verheerlijkte in éénen adem _Les
Révolutions de France et de Brabant_[35]. Zoodra men zich echter
met de Brabantsche zaken daadwerkelijk inliet, bleek dat de Fransche
vrijheidsbegrippen geen hardnekkiger tegenstanders hadden dan van Eupen
en van der Noot. Nauwelijks was de Brabantsche opstand gelukt, of
Nootianen en Vonckisten lagen in open strijd. Den 16{den} Maart 1790
brak te Brussel een woeste furie tegen Vonck en de zijnen uit, waarbij
een volkshoop, onder oogluiking der Staten, zich van de aan Parijs
ontleende revolutionnaire terminologie bediende tegen de voorstanders
der Parijsche denkbeelden. Den 18{den} Maart ontdekte Lafayette in de
Parijsche Nationale Vergadering met leedwezen, "dat het congres der
Belgische Staten niet het ware karakter eener vertegenwoordiging van het
souvereine volk scheen te vertoonen". Het licht was eindelijk opgegaan!
De Vonckisten vluchtten naar Frankrijk, dat nu, naast eenige duizend
Bataafsche, eenige duizend Belgische uitgewekenen te herbergen kreeg,
die niet anders verwachtten of de Fransche wapenen zouden hen op
staanden voet gaan wreken.

[35]  Naam der courant van Camille Desmoulins.

Het is in 1790 echter niet daartoe gekomen. Den 20{sten} Februari
was Jozef II gestorven, en zijn opvolger koos de partij van zich met
het drievoudig verbond over België te verstaan. Hij offerde Jozefs
hervormingen op en verleende een amnestie, en de drie mogendheden
hielpen hem België te herwinnen. Er was geen wapengeweld voor noodig:
de Statenpartij verwierf wat zij bovenal verlangde en wat zij van
Frankrijk niet hopen mocht: haar behoud.

De geschiedenis van 1789 en 1790 is bij uitstek leerzaam. Zij toont
aan dat, aan den vooravond van den Franschen inval die aan het bestaan
van het oude België en van het oude Nederland een einde zou maken, van
geneigdheid tot hartelijke toenadering bij geen van beide een spoor te
ontdekken was. Niet de beide volken, maar de beide regeeringen naderden
elkander voor een oogenblik, enkel uit zucht tot zelfbehoud, maar geen
van beide was daarbij oprecht. De Belgen beloofden ons zaken die zij aan
zichzelven verplicht waren niet te houden; wij lieten ons met hen in
omdat men hen niet in de armen van Frankrijk mocht drijven, maar hadden
oneindig liever dat het land onder de gehoorzaamheid aan een Keizer
terugkeerde die onze voorrechten ontzag, dan dat het onafhankelijk
bleef. Twee jaar echter nadat wij ons recht der Scheldesluiting zoo
fraai uit de klem meenden te hebben geholpen, werd het door de Fransche
Conventie voor altijd verbeurd verklaard. Tegelijkertijd vielen de
welgedane magisters en prelaten, die zich in 1790 zoo over de ketterijen
der Vonckisten hadden ontsteld, aan de duizendmaal erger Carmagnolen ten
prooi.

       *       *       *       *       *

Een punt, dat wij nog te nauwernood aanroerden, was de houding van het
Oranjehuis ten opzichte der Belgische zaken. De Prinses van Oranje
gevoelde zich door het aanbod van een stadhouderschap aan haar zoon
gevleid, maar het is laster, dat zij ter bevordering van zulk een
plan in België op alle mogelijke wijze zou hebben geintrigueerd.
Haar welbewaard persoonlijk archief lijdt op dit punt het strengste
onderzoek; wat de Bataafsche uitgewekenen daaromtrent destijds in
honderd couranten en pamfletten hebben beweerd, en wat daaruit in tal
van jongere geschriften is overgenomen, is product geweest van hun door
vrees verbijsterde verbeelding[36]. In dezelfde maand waarin van de
Spiegel zijn "Generaale Gronden" op het papier bracht, heeft ook de
Prinses haar Belgisch program opgemaakt. Het komt met de denkbeelden van
van de Spiegel nagenoeg geheel overeen, alleen verheft zij haar gemaal
tot kapitein-generaal van het Belgische leger ook in vredestijd, waarbij
zij de opmerking voegt, dat, waren beiden niet zoo jong, een van haar
zoons gevoeglijk onder den Prins dat leger zou kunnen commandeeren[37].
Zij was dus van het denkbeeld, een van haar zoons een toekomst in België
bereid te zien, niet afkeerig, maar heeft voortdurend haar wensch aan
het inzicht van van de Spiegel ondergeschikt laten blijven, en zelf geen
stappen tot de uitvoering van zulk een plan gedaan of laten doen, hoewel
men haar hiertoe te Berlijn, waar zij in den zomer van 1789 verbleef en
waar toen de verloving van den Erfprins met de dochter van Frederik
Willem II beklonken werd, ongetwijfeld sterk aangemoedigd heeft.
Hertzberg wenschte op dat oogenblik niets liever, dan dat het huis van
Oranje zich zoo diep mogelijk in de Belgische zaken stak. Op den
zeventienjarigen, eerzuchtigen Erfprins heeft dit alles ongetwijfeld een
diepen indruk gemaakt. Lang voor 1814, in 1795 en 1799 reeds, heeft hij
de Belgische zaken in verband gebracht met de vooruitzichten van zijn
persoon en zijn huis[38]. Zoo dikwijls er sprake is van een bevrijding
der Vereenigde Nederlanden en van een herstel van de stadhouderlijke
familie aldaar, tracht hij betrekkingen aan te knoopen met Belgische
ontevredenen; hij wil bewerken dat het Zuiden tegelijk met het Noorden
opstaan, en tegelijk met het Noorden zich onder het huis van Oranje zal
begeven. Eerst veel later is dit denkbeeld door Engeland overgenomen,
dat hem in 1799 te dezen opzichte zelfs zeer duidelijk gedwarsboomd
heeft. De Engelsche staatkunde was toen, gelijk zij het in 1789 geweest
was, van de proefneming met een Oranje in België nog zeer beslist
afkeerig.

[36]  Ik meen dit te hebben aangetoond in de inleiding van het eerste
      deel mijner meervermelde Gedenkstukken, p. XLII vv.

[37]  Gedenkstukken I, p. XLV. Voor "wel" leze men daar: "wil".

[38]  Zie voor 1795 het eerlang verschijnende tweede deel mijner
      Gedenkstukken; voor 1799 Piot in Compte-rendu Comm. Royale, 1877.

Het is merkwaardig, hoe, nadat het denkbeeld eener vereeniging eenmaal
in 1789 en '90 in openbaren druk was uitgesproken, het telkens weder
ergens voor den dag komt, dan hier, dan daar. De conservatieven van
beide landen waren er over begonnen; de democraten werden op hunne beurt
een oogenblik door het verleidelijk denkbeeld meegesleept. Onder de
uitgewekenen van beide volken in Frankrijk is meermalen uitgesproken,
dat men zich vereenigen moest om tegelijk de vrijheid van de
Oostenrijksche en van de Vereenigde Nederlanden (en daarbij van Luik) te
bevechten, en dat dan de vestiging eener groot-Nederlandsche republiek
zou zijn aangewezen[39]. Het was zeer natuurlijk dat zulk een denkbeeld
in dezen tijd opkwam. Men had elkander noodig tegen gelijksoortige
vijanden: den Keizer en de Staten in België, den Prins en de Staten in
Holland. De opwinding voor vrijheid en menschenrechten kon ook licht de
groote belangen doen vergeten, welke Noord en Zuid tot dusver gescheiden
hadden gehouden: die van godsdienst en handel. Een afvallig katholiek en
een afvallig calvinist konden een even braaf sansculot worden, en wat
maakte verschil van rijkdom uit, waar de broederschap heerschen zou? De
schepping van een dergelijke groot-Nederlandsche republiek was zelfs min
of meer een stokpaard van sommige redenaars der Gironde; zij scheen de
natuurlijke toepassing van het axioma, dat Frankrijk door een kring
van vrije republieken moest worden omringd. "Hors des limites de son
empire", zeide een rapport van Lasource, "la République française ne
veut avoir d'autre domaine que la reconnaissance des peuples"[40]. Zoo
luidde de theorie, maar de practijk was het decreet van 15 December
1792, vrijbrief tot een systeem van roof en brandschatting, dat de
Belgen tot wanhoop dreef. Er was geen sprake van dat Frankrijk, als
het van het woord tot de daad moest overgaan, de oprichting eener
groot-Nederlandsche republiek een oogenblik zou kunnen gedoogen. Curieus
is het, in het verslag van een onderhoud van een Noordnederlandsch
uitgewekene met den Franschen minister Lebrun, in October 1792 gehouden,
te lezen hoe het de Franschman is, die de vereeniging aanprijst, en de
Hollander, die ten antwoord geeft: "wij weten immers veel te goed dat
Frankrijk het nooit toelaten zal"[41]. Als dan ook in het begin van 1795
door de Bataafsche gezanten te Parijs een intrigue met een Brusselaar in
deze richting wordt opgezet, volgt van de zijde van het Comité de Salut
Public een heftige snauw, en worden de gezanten door hun eigen regeering
in den Haag oogenblikkelijk gedesavoueerd. Zij waren dan ook hun
instructie te buiten gegaan, die hen voorschreef het niet op de
verwerving, maar op de verdeeling van België toe te leggen. Er gingen in
Frankrijk toen nog enkele stemmen op, om zich met een grensverbetering
tevreden te stellen, en niet gansch België in te lijven; de instructie
nu, een werk van Pieter Paulus, vraagt voor de Bataafsche Republiek de
Vlaamsche kust tot Nieuwpoort, en verder alles wat ten Noorden eener lijn
Nieuwpoort-Yperen-Kortrijk-Gent-Dendermonde-Antwerpen-Maastricht-Venlo-Wezel
ligt[42]. Die een dergelijken moordaanslag op België beraamt, is zeker
niet met "broederschap" voor dat land vervuld. Doch wel verre van over
zulk een verdeeling ook maar te spreken, nam Frankrijk, dat heel België
voor zich behield, ons ook nog een stuk van ons eigen gebied af,
waarvoor het ons een vergoeding toezegde in het Oosten, in Kleefs- en
Munsterland, die nimmer is toegewezen.

[39]  Gedenkstukken I, p. XXXV, 36, 43, 51-54, 463, 693-'98.

[40]  Sorel, l'Europe et la Révolution française, III, 154.

[41]  Gedenkstukken I, 43.

[42]  Gedenkstukken I, 662.

Ook in België waren de tijden er niet naar, om aan iets anders dan eigen
lijfsbehoud te denken, maar, minder gelukkig dan het voorwaar reeds niet
fortuinlijke Nederland, zag het zelfs geen mogelijkheid althans den
schijn van een zelfstandig bestaan te redden. Het land was, na twee
invallen der Fransche legers en der Fransche Conventie-commissarissen,
ongeveer tot vertwijfeling gebracht. Het verzocht zelf om bij Frankrijk
te worden ingelijfd. "La réunion de la Belgique à la France", zegt een
rapport van den commissaris Haussmann van 27 Februari 1795, "est
généralement désirée; ceux mêmes qui n'étaient pas pour le système
républicain, sentent que le salut de la Belgique dépend de cette
réunion". De representant Lesage d'Eure-et-Loir kwam er later in de
Conventie voor uit, wat deze raadselspreuk beteekende. "Des députés
belges m'ont dit", zeide hij: "Vous nous avez rendus tellement
malheureux, l'état d'incertitude, d'anxiété, de peine où vous nous
retenez encore est tellement insupportable, que nous aimons encore mieux
être à la France que de rester comme nous sommes"[43]. Bij decreet van
1 October 1795 sprak de Conventie de inlijving uit, op een rapport van
Merlin de Douai, dat de zwakheid van eene Belgische, en de kracht van
eene Belgisch-Hollandsche republiek, gelijkelijk een gevaar voor
Frankrijk noemde, en de noodzakelijkheid van Frankrijks uitbreiding tot
den Rijn als een staatkundig dogma consacreerde. De revolutie had dus de
scheiding van België en Holland opnieuw bevestigd. Doch meer theoretisch
dan practisch: in werkelijkheid was Hollands onafhankelijkheid een
ietwat verzachte onderwerping, tot in 1810 ook dit verschil in graad
werd opgeheven.

[43]  Borgnet, Histoire des Belges à la fin du XVIIIe siècle, II, 394.

       *       *       *       *       *

Men doet zeer verkeerd het voor te stellen, gelijk kort na de
restauratie gebruikelijk was, of Holland en België den Franschen invloed
zeer onwillig hebben ondergaan, en sedert 1795 slechts gesnakt hebben
naar het oogenblik der verlossing. Daartoe beteekende het Fransche
régime in te veel opzichten een verbetering. Aan België's nijverheid
opende het een enorm afzetgebied, dat gesloten was voor de Engelsche
mededinging; aan Holland bracht het de een- en ondeelbaarheid, die het
land voor zijn voortbestaan zoo dringend behoefde, en die het niet
vermocht had bij zichzelf te ontwikkelen. Allerlei oude instellingen
werden opgeruimd, waaronder het meeste inderdaad volkomen versleten was
en na 1813 niet weer levend gemaakt is kunnen worden. Napoleon heeft
in Holland enkele geestdriftige dienaars gehad, als Verhuell. In 1799,
toen de Engelschen en Russen een landing deden, en de Erfprins van
Oranje naar den Helder kwam, bleek het dat Holland van een eenvoudigen
terugkeer tot het oude hoegenaamd niet weten wilde. In België behield de
boerenbeweging tegen de conscriptie en voor de geestelijkheid (in 1798
en '99) een Vendée-karakter; de beschaafden namen er geen deel aan. De
gewezen Jozefisten en Vonckisten stemden over het geheel met den geest
der Fransche regeering in; de conservatieven gehoorzaamden zonder te
luid te durven morren. Maar naarmate Napoleon's bewind ontaardde,
groeiden diep in het hart de schaamte en de wrok. Men verlaagde zich tot
al de vleierijen die de dwingeland maar verlangde, maar zoodra hij niet
meer de sterkste was, wreekte zich de geschonden menschelijke natuur. In
België deden de conscriptie, en zijn anti-kerkelijke politiek der latere
jaren hem wel het meeste kwaad, in Holland de conscriptie, de
tiërceering en het continentaal stelsel.

In 1813 nu kwam uit, hoeveel Holland in zijn geschiedenis der laatste
eeuwen op België voor had. Het kon veel gemakkelijker dan België een
nationaal middelpunt vinden. Het riep den Prins van Oranje terug. België
kon op zijn best Oostenrijk inroepen, maar Oostenrijk wilde niet eenmaal
ingeroepen zijn. Oranje daarentegen verlangde niet beter.

Het had hard geboet voor 1787 en 1799. De man, die op den laatsten
November 1813 te Scheveningen voet aan wal zette, behoorde met zijn
geheele wezen tot een anderen tijd als de in 1795 gevluchte vader.
Aanstonds na die vlucht was tusschen Willem V en den Erfprins verschil
van meening ontstaan over de tegenover de omwenteling aan te nemen
houding. Willem V weigerde alles, zoo het niet op volledig herstel van
het oude neerkwam, en hield zich aan Engeland, de eenige macht die
mede dit volledig herstel zeide te beoogen. De zoon vestigde zijn hoop
op Pruisen, en nam zijn vaste woonplaats te Berlijn. Hij begreep de
noodzakelijkheid, een nieuwen staat van zaken te doen rusten op de
instemming der gematigden van alle partijen. In 1799 bleek dan ook, dat
de patriotten, zoo de Franschen de nederlaag hadden geleden, zich niet
zouden onttrokken hebben aan een poging om zich met hem te verstaan. Van
een weder aannemen van Willem V was bij niemand van hen sprake. Maar de
Franschen overwonnen, en het huis van Oranje moest een heenkomen zoeken
in de wereld. Weldra kondigde Engeland aan, dat het voorshands alle
pogingen tot restauratie opgaf. Napoleon, die als Consul bij den vrede
van Amiens zich tot schadevergoeding voor het stadhouderschap verplicht
had, gaf niet meer dan een vrij armzalig brok, dat hij als Keizer in
1806 weder terugnam. Tegelijk werd Pruisen lamgeslagen, de macht waarop
de Prins van Oranje[44] bij voorkeur had gebouwd. De toekomst van het
Oranjehuis kon slechts in de vernedering van Napoleon, en deze slechts
in de overwinning van Engeland liggen; met Engeland moest dus de Prins
weder aanknoopen. Hij beproefde het jaar op jaar, maar Engeland gedroeg
zich te zijnen opzichte meer dan koel. Het ontving wel 's Prinsen zoon,
naar Oxford gezonden om een Engelsche opvoeding te genieten, maar aan
den vader scheen men niets te willen vergeven. In den zoon zag men een
geschikt kandidaat voor de hand van prinses Charlotte, lang voor omtrent
een eventueel herstel van den vader iets was bepaald.

[44]  Prins sedert den dood van Willem V, 9 April 1806.

Eerst na Napoleon's nederlaag in Rusland kwam hierin verandering. De
Prins van Oranje, begrijpend dat het nu of nooit de tijd was tot een
verklaring met het Britsche kabinet te komen, stak in het begin van 1813
zonder verlof gevraagd te hebben naar Engeland over; hij deed het met
voorweten en goedvinden van Frederik Willem III en Alexander. Sedert
Pruisen was opgestaan en zich met Rusland verbonden had, was een
bevrijding van Nederland binnen de grenzen van het mogelijke komen te
liggen; Engeland onttrok zich nu ook niet langer aan een bespreking met
het natuurlijke hoofd eener nieuwe Nederlandsche regeering, al had het
ook zorg gedragen zich tegenover een zoo eigenzinnig en vasthoudend man
als men wist dat de Prins was, vooral niet te vroeg te binden. Het
stelde hem thans, informeel, de volgende voorwaarden: herstel in een
uitgebreider Nederland, dat niet al de overzeesche bezittingen van de
oude Republiek zou terug bekomen. De Prins nam, bij een 27 April 1813
gedagteekend stuk, beide voorwaarden aan[45].

[45]  "Extension des frontières de la Hollande, soit par une sorte de
      nouvelle _Barrière_ plus efficace que l'ancienne, soit par la
      réunion de quelques portions du territoire voisin de l'ancienne
      République."--De Prins zal afwachten, "jusqu'à quel point la
      Grande Bretagne croirait convenable à ses propres intérêts de se
      dessaisir en faveur de cet état régénéré des colonies hollandaises
      dont Elle a fait la conquête pendant la guerre" (Minute des
      principaux points touchés par le Prince d'Orange dans son
      entretien avec Lord Castlereagh, le 27 avril 1813).--Dit stuk zal
      door mij worden uitgegeven in het vervolg der meergemelde
      Gedenkstukken.

Engeland, door 1792 en 1794 geleerd, wilde België in handen zien van
een macht, die er voortdurend het hoogste belang bij hebben zou, dit
land tegen Frankrijk te verdedigen. Oostenrijk kon die macht niet zijn,
Holland wel. Men rekende dat het, met België vereenigd, middelen genoeg
had om een krachtige verdediging tegen Frankrijk te voeren; voor zooveel
noodig kon Engeland bijdragen in de kosten van vestingbouw op het
zuiderfrontier. Daarentegen had Holland geen zeemacht van belang meer,
en geen middelen om er een te scheppen. Het was dus niet de macht, aan
welke met vertrouwen de verdediging van de Kaap en Ceylon tegen
Frankrijk kon worden overgelaten. De Kaap en Ceylon in zwakke handen
waren een bedreiging van Engelands bezit in Indië, zonder hetwelk
Engeland rekende niet meer te kunnen bestaan. Sedert Suffren in 1782, op
de Kaap en Ceylon gesteund, den voor Engeland zoo hoogst gevaarlijken
scheepstocht tegen Indië had kunnen ondernemen, had men te Londen
ingezien, dat deze beide koloniën bij de eerste gelegenheid de beste
Engelsch moesten worden. Ware het mogelijk geweest ze nog vóór 1784
te veroveren, zij zouden zeker niet bij den vrede teruggegeven zijn.
In 1795 overreedde Engeland Prins Willem V, alle gouverneurs van
Nederlandsche bezittingen tot vrijwillige inbewaargeving hunner posten
aan Engeland aan te schrijven; voldeden zij hieraan, dan zou Engeland,
bij een te verwachten herstel der "wettige regeering" in Nederland, aan
deze de koloniën teruggeven. Deze belofte van 1795 kon echter in 1813
niet tegen Engeland worden ingeroepen, vooreerst omdat in verreweg de
meeste koloniën geen ~vrijwillige~ inbewaargeving had plaats gehad,
maar ook omdat beide contractanten van 1795, Engeland en de Prins, in
of na 1802 het begrip der "onwettigheid" van de Bataafsche regeering
hadden prijsgegeven: beiden hadden tractaten met haar gesloten[46].
Bij den vrede van 1802 had Engeland alle Nederlandsche koloniën die
het veroverd had, of waarin het toegelaten was, aan de Bataafsche
Republiek afgestaan, op Ceylon na, dat uitdrukkelijk in vollen eigendom
aan Engeland werd gelaten. Sedert de hervatting der vijandelijkheden in
1803 waren alle bij den vrede van 1802 Bataafsch geworden koloniën weder
met de wapenen door Engeland veroverd, zonder dat eenige toezegging
hoegenaamd van latere teruggave was gedaan. Formeel noch moreel was
Engeland thans tot teruggave van eenige kolonie verplicht, en het was
vast besloten, behalve het reeds in 1802 bij tractaat afgestane Ceylon,
ook de Kaap te houden. Volstrekt niet uitgemaakt was het evenwel in
1813, dat tevens Demerary, Essequebo en Berbice aan Engeland zouden
blijven[47]; de sterke aandrang der Engelsche belanghebbenden in 1814,
en de gebleken noodzaak om, in ruil voor Zwedens afstand van Guadeloupe
aan Frankrijk, en voor Ruslands bewilliging in de vereeniging van
Holland en België, groote opofferingen in geld te doen, zijn voorzeker
van overwegenden invloed op de eindbeslissing geweest. Bij de
overeenkomst in April 1813 is niet uitgemaakt, ~welke~ koloniën
zouden worden teruggegeven; slechts erkende de Prins het recht van
Engeland, om alleen af te staan wat het zelf verkoos. Het heeft den
Oostindischen archipel teruggegeven, tegen welks kostbaar beheer toen
door de Engelsche Oostindische Compagnie werd opgezien (zij had met
Engelsch-Indië de handen vol), terwijl men wist dat Holland meende Java
en de Molukken niet te kunnen missen, en dus de niet-teruggave Holland
zoodanig zou hebben doen mokken, dat het ongeschikt werd voor de
bevordering van Engelands oogmerken op het vasteland;--verder Suriname,
de eenige van de oud-Nederlandsche bezittingen in Guyana, waarbij het
Engelsch kapitaal nog niet in overwegende mate was geïnteresseerd;--de
Westindische eilanden en de Goudkust, welke van ondergeschikt belang
werden geacht. Daarentegen zegde Engeland een bijdrage van twee millioen
pond toe in de kosten van den vestingbouw tegen Frankrijk; keerde het
aan Zweden, tot afkoop eener door deze macht wegens den afstand van
Guadeloupe gemaakte aanspraak op schadevergoeding met oud-Nederlandsche
bezittingen in West-Indië, een millioen pond uit, en nam het de betaling
op zich van de helft eener schuld van zes millioen pond, welke Rusland
had aangegaan te Amsterdam (tractaat van 13 Augustus 1814). Holland
heeft dus de Kaap niet aan Engeland verkocht, om de goede reden dat het
die niet had. Het ~kon~ geen enkele kolonie aan Engeland meer verkoopen.
Het bekwam er enkele van Engeland terug, op voorwaarde dat het in de
vereeniging met België toestemde, de grens van België tegen Frankrijk
zwaar versterkte (voor de helft op zijn eigen kosten), en de wederhelft
der schuld van zes millioen pond van Rusland overnam. Had het zich aan
deze voorwaarden willen onttrekken, het zou zeker Java niet hebben
teruggekregen. Ook is er geen sprake van dat het de Kaap zou
terugbekomen hebben, indien het tot zijn eigen grondgebied beperkt
ware gebleven. De gansche zaak is geen koop en verkoop geweest (al heeft
de Engelsche regeering er in het tractaat, ter ontlasting van haar
verantwoordelijkheid tegenover het parlement, dien schijn aan gegeven),
maar een gedwongen ruil.

[46]  Dat van 1804, over de particuliere bezittingen van het huis van
      Oranje, is nimmer van kracht geworden, daar de Bataafsche
      Republiek op verlangen van Napoleon de ratificatie weigerde.
      Het was evenwel door den Prins geratificeerd.

[47]  Vgl. Lord Malmesbury aan Fagel, 3 Dec. 1813, bij van Deventer, Het
      Nederlandsch Gezag over Java sedert 1811, bl. 25.

Behalve het beginsel van vergrooting van Nederlands grondgebied, en dat
van gedeeltelijke teruggave der Nederlandsche koloniën, werd in April
1813 nog een derde punt tusschen den Prins en Engeland vastgesteld. De
vergrooting van Holland zou geen doel treffen, indien men tot Hollands
ouden regeeringsvorm terugkeerde, die het uitvoerend gezag verdeeld
en verlamd had. Er werd dus bepaald, dat men niet eenvoudig den
toestand van vóór 1795 zou herstellen, maar een regeering invoeren
die gelijkelijk aan de wenschen der Hollandsche natie en aan die der
mogendheden voldeed[48]. De titel, dien de Prins zou aannemen, werd nog
in het midden gelaten. Hoever men met de uitbreiding van grondgebied,
hoe hoog men in de verheffing van den Prins zou gaan, moest van
omstandigheden afhangen: van het succes der wapenen, van de bewilliging
der bondgenooten, en, wat de aanvaarding der souvereiniteit betreft,
van de stemming in Holland zelf. Het bleek weldra dat deze juist in de
souvereiniteit van het huis van Oranje een waarborg zag tegen herleving
der oude partijgeschillen. Toen dan ook in November 1813 Repelaer namens
het Haagsch comité van den opstand bij den Prins in Engeland kwam, zeide
deze dat men in Holland twee zaken verlangen moest: handhaving der
sedert 1795 bestaande gelijkheid van alle gezindten voor de wet, en
aanvaarding der souvereiniteit. De Prins zeide het eerste grif toe; het
andere niet dadelijk. De keus van een titel hing met de voorgenomen
uitbreiding van grondgebied samen, en eer hij van deze laatste in het
openbaar kon spreken, moest allereerst België op de Franschen veroverd
en de toestemming der bondgenooten voor de vereeniging verkregen zijn.
Dit nu was in November 1813 nog niet het geval. Toen het echter bleek
dat Engeland evenzeer als de Hollanders de onmiddellijke aanvaarding der
souvereiniteit wenschte, bepaalde hij voorloopig zijn keus op den titel
van "Souverein Vorst der Vereenigde Nederlanden", welke hem dan ook
dadelijk bij zijn komst in het land is aangeboden.

[48]  "Un système de gouvernement qui conciliât le voeu de la nation
      hollandaise avec les vues des puissances appelées à influer si
      puissamment sur les destinées futures de cette nation".

Reeds vóór de opstand in Holland uitbrak, was Engeland begonnen het punt
der uitbreiding van grondgebied bij de bondgenooten in te leiden. Het
eerste wat het te kennen gaf was, dat Antwerpen bij Holland moest worden
gevoegd met zooveel gebied als noodig was om aan dit land een goed
verdedigbare grens te geven[49]. Van aanhechting van België in zijn
geheel werd niet gesproken. De gedachte die dezen voorslag had
ingegeven, was, dat in ieder geval het "pistool", dat Napoleon in
Antwerpen "op Engelands borst" hield gericht, ontladen moest worden, ook
al bleek het niet mogelijk, Frankrijk geheel tot de grenzen van 1792
terug te brengen. Het was niet uitgesloten, dat men in de eischen ten
behoeve van Holland verder zou gaan, als heel België vrij kwam, en
Oostenrijk er geen aartshertog in plaatsen wilde. De Prins van Oranje
wees reeds op het belang Luxemburg en Gulik voor de verdediging der
Nederlanden, en wilde dat de uitbreiding gansch België en al het land
tusschen Maas, Rijn en Moezel zou omvatten[50]. Dit stemde Lord
Castlereagh niet toe, maar hij was toch zeer gunstig gezind. "De nieuwe
grens van Holland moet minstens Mechelen insluiten", heet het kort na
den Haagschen opstand, "vervolgens Maastricht en Gulik, en dan Keulen
of ten minste Dusseldorp; wellicht moet ook Luxemburg er bij"[51].
Nauwelijks Souverein Vorst geworden, vroeg de Prins reeds of hij door
zijn zendelingen België mocht bewerken[52]. De Engelsche regeering
ontraadde dit: in ieder geval moesten eerst de bondgenooten worden
gehoord. Hiertoe vertrok Lord Castlereagh in de laatste dagen van 1813
naar het vasteland. Den 26{sten} December had de ministerraad plaats,
waarin zijn instructie werd vastgesteld. Men bepaalde, dat Castlereagh
voor Holland een barrière zou vragen, die voor het minst zou omvatten
Antwerpen, Maastricht en Gulik, met een "behoorlijke" uitbreiding van
grondgebied buiten de grenzen van 1792; dat men de Kaap zou houden,
maar "daarvoor" Holland geld bieden om zijn barrière te versterken; dat
men zou onderzoeken of Oostenrijk oogmerken had op de rest van België
voor aartshertog Karel; dat de Souvereine Vorst vooralsnog zijn handen
van België af moest houden[53]. Castlereagh nam zijn weg over den Haag,
waar de Prins hem met een herhaling van zijn vroegere aanspraken
opwachtte[54]. Er kwamen uit België, meende de Prins, reeds gunstige
stemmen[55]. Zelfs waren twee Gentenaars, de "propriétaire" Huyttens en
de katoenspinner Bauwens, in den Haag geweest om zich hem aan te bieden.
Hij moest vooral de koopers van geestelijk goed in hun bezit handhaven,
hadden zij gezegd, de nijverheid beschermen en de uiterste clericale
factie zoowel als de verklaarde Franschgezinden mijden[56].

[49]  "Memorandum respecting Holland, submitted to the Powers", einde
      October 1813 (F. O.), in Fransche vertaling bij van Dijk,
      Répertoire des traités conclus par la Hollande, bl. 66.--Met F.
      O., A. E., v. M. duid ik afschriften aan in het bezit der
      Commissie van Advies voor 's Rijks Geschiedkundige Publicatiën,
      genomen naar bescheiden uit de archieven van het Foreign Office te
      Londen, van het departement der Affaires Etrangères te Parijs, en
      uit de nalatenschap van van Maanen (Rijksarchief, den Haag). Al de
      dus aangehaalde stukken worden gedrukt in het vervolg mijner
      meervermelde uitgave.

[50]  De Prins van Oranje aan Castlereagh, 9 Nov. 1813 (F. O.).

[51]  Castlereagh aan Clancarty, 30 Nov. 1813 (F. O.).

[52]  Clancarty aan Castlereagh, 17 Dec. 1813 ("whether I saw any
      objection to the employment of emissaries on the part of the Dutch
      Government at Antwerp particularly, and in other parts of the
      Austrian Netherlands, for the purpose of inducing the inhabitants
      to declare for the Government of H. R. H. the Prince of Orange").

[53]  "The Prince of Orange to be discouraged from any attempt to extend
      Holland on the side of the Netherlands beyond its ancient limits,
      without the express consent of the Allies" (Memorandum of Cabinet,
      26 Dec. 1813; F. O.).

[54]  "La réunion de la rive gauche du Rhin jusques à la Moselle, ainsi
      que celle des Pays-Bas, y compris Luxembourg, peut seule donner
      aux Provinces-Unies, considérées comme le boulevard de l'Europe
      contre la France, la consistance nécessaire" (Haagsch memorandum
      van 26 Dec. 1813; F. O.).

[55]  "Que l'on promulgue que la religion catholique s'exercera comme du
      tems de Marie Thérèse, que jamais ils ne relèveront en fait de
      religion que du Saint-Père, que l'on abolisse la conscription et
      la gabelle, et tout ce bon et brave peuple ne demandera que de
      partager le bonheur d'être gouverné par un Prince d'Orange"
      (memorandum van J. C. Amman van Schwanberg, Dec. 1813; copie in F.
      O.).--Schrijver was een artillerie-officier, in het land gekomen
      in 1789 tijdens de Brabantsche omwenteling en daar blijven hangen.
      Hij werd in Maart 1814 door de geallieerden aan het hoofd van de
      artillerie van het toen opgericht Belgisch leger gesteld (zie
      Coremans in Compte-rendu Comm. Royale, 1847, bl. 155).

[56]  Hogendorp, Br. en Ged. V, 53, 208; het antwoord van den Prins
      aldaar, 480.--Vgl. ook Fauchille, Une chouannerie flamande,
      1813-1814 (Paris 1905), bl. 122 vv. Huyttens was ondernemer der
      stadsverlichting te Gent.

Toen Castlereagh bij de bondgenooten te Bazel kwam, bleek het
onmiddellijk dat Oostenrijk aan Venetië boven België de voorkeur gaf, en
ook geen aanspraken maakte ten behoeve van aartshertog Karel[57], maar
dat Pruisen het land tusschen Maas, Rijn en Moezel voor zich verlangde.
Een eisch waartegen Engeland in hoofdzaak geen bezwaar had[58], immers
nu Oostenrijk zich van de Fransche grens terugtrok, wilde men gaarne de
andere groote Duitsche macht tot aan die grens uitbreiden. Liefst zou nu
Engeland aan Pruisen beide Luxemburg en Mainz bezorgen, mits het lager
af op den linker Rijnoever eenig gebied aan Holland liet, welks nieuwe
grens dan zou kunnen samenvallen met de grens van België tegen Frankrijk
van 1792 van de zee tot de Maas, en voorts zou insluiten de steden
Namen, Luik, Maastricht, Gulik en Keulen. Den 27{sten} Januari vroeg
Castlereagh, of de Souvereine Vorst vast van dit gebied, voor zoover
het bewesten de Maas viel, de voorloopige administratie hebben mocht.
Oostenrijk maakte geen bezwaar; Pruisen echter wilde vooralsnog aan den
Souvereinen Vorst slechts de administratie der departementen van de
Leie, van de Schelde en van de beide Nethen overlaten (de tegenwoordige
provinciën West- en Oost-Vlaanderen en Antwerpen)[59]. Tegen toekomstige
uitbreiding van zijn gebied tot de Maas evenwel werd ook van die zijde
geen bezwaar gemaakt. Castlereagh gaf thans verlof, dat de Souvereine
Vorst aanving, België "op een bedaarde manier" in zijn voordeel te
bewerken[60].

[57]  Castlereagh aan Clancarty, 22 Jan. 1814 (F. O.).

[58]  "I doubt much the policy of making Holland a power of the first
      order, to which she would approach if she possessed the whole of
      these territories" (Castlereagh aan Liverpool, 22 Jan. 1814; F.
      O.).

[59]  Stein aan Castlereagh, 27 Jan. 1814 (F. O.).

[60]  "With respect to political connection, altho' no adjudication of
      new territory can take place till a peace, I see no reason why the
      Prince of Orange should not by emissaries or other means quietly
      encourage the people of the Low Countries to look to him as their
      future Sovereign. As far as the Meuse I think he is quite safe"
      (Castlereagh aan Clancarty, 1 Febr. 1814; F. O.).

Hij was er sinds lang mee bezig. Een zijner jonge diplomaten, van
Zuylen van Nyevelt, reisde in het gevolg der troepen van von Bülow en
van den hertog van Saksen-Weimar het land rond, en trachtte overal
betrekkingen aan te knoopen. Hij verspreidde vliegende blaadjes, op
dubbele kolom in het Vlaamsch en in het Fransch gedrukt, waarbij het
volk tot den opstand werd aangespoord om zich vervolgens met het
Noorden te kunnen vereenigen[61]. Een sedert eenige jaren te Brussel
wonend Hollander, graaf van Bylandt, schreef brochure op brochure van
dezelfde strekking[62]. Toen Bülow en de hertog van Saksen-Weimar
den 8{sten} Februari Brussel binnentrokken, was behalve de hertog
van Clarence ook prins Frederik, de tweede zoon van den Souvereinen
Vorst, aan hun zijde[63]. De stad onthaalde de bevrijders op een
schouwburgvoorstelling; halverwege den avond vertrokken Bülow en de
hertog van Weimar; de hertog van Clarence liet "God save the King"
spelen; applaus. Maar de hertog was achter in zijn loge teruggedoken, en
liet prins Frederik de ovatie in ontvangst nemen. Het publiek had het
niet zoo bedoeld[64]. De Engelsche gezant in den Haag, Lord Clancarty,
nog onder den indruk van het vroegere gebod, dat de Souvereine Vorst
in België nog niets zou ondernemen, maakte zich ernstig boos. Toen
hij vernam dat van Zuylen bezig was een Belgische deputatie bijeen te
trommelen, die den Souvereinen Vorst haar opwachting zou gaan maken in
den Haag, eischte (en verkreeg) hij de terugroeping van dezen agent, en
gaf, in tegenwoordigheid van den Souvereinen Vorst, aan van Zuylen's
chef, van Hogendorp, harde woorden[65].

[61]  "Que le seizième siècle instruise le dix-neuvième.... Que sous
      Guillaume VI il nous soit réservé de réaliser les vastes projets
      du premier Guillaume. Surtout ne laissons pas à des négociations
      de paix, toujours incertaines, le soin de fixer notre sort. S'il
      est vrai ce que nos politiques de Bruxelles assurent que l' _uti
      possidetis_ en sera la base, dépossédons l'usurpateur de son
      illégitime possession, et nous aurons une patrie" (Lettre
      interceptée d'un seigneur de Bruxelles à un de ses amis à Gand, 7
      janvier 1814; een van van Zuylen's blaadjes, gevoegd bij Clancarty
      aan Castlereagh, 5 Febr. 1814; F. O.).

[62]  Hogendorp V, 54; overzicht van den inhoud bij Hymans, Hist. de la
      Belgique I, 53, 71.

[63]  Coremans (bl. 133) en Hymans (bl. 44) meenen verkeerdelijk dat het
      de oudste zoon, de latere Prins van Oranje, was.

[64]  "Les bons Bruxellois croyaient fêter l'Angleterre, et ne pensaient
      nullement complimenter le jeune prince d'Orange. Cette scène a
      fait une fâcheuse sensation" (brief uit Brussel aan Nesselrode,
      8 Febr. 1814; afschrift in F. O.). Vgl. Hogendorp V, 56.

[65]  Clancarty aan Castlereagh, 9 Febr. 1814 (F. O.); vgl. Hogendorp
      V, 54.--"The Prince of Orange has been playing the very devil
      in attempting to agitate the public mind in the Austrian Low
      Countries to tender the sovereignty of those provinces to him;
      in some parts among the very lowest rabble he has succeeded, but
      as these efforts have been directly against the opinions of the
      better and more respectable inhabitants, who are equally hostile
      to French rule, but who wish for the return of their old
      Government, or in default of this to be disposed of by the Allies
      with the consent of the Emperor who they think will consult their
      interests, these movements have had little effect, and indeed
      except in the immediate neighbourhood of General Bülow's force
      have scarcely appeared at all" (Clancarty aan Hamilton, 9 Febr.
      1814; F. O.).--Vgl. Fauchille, bl. 180.

Intusschen kon van een voorloopig gouvernement van den Souvereinen Vorst
in België, uit te oefenen op naam der geallieerden, voor het oogenblik
geen sprake meer zijn: onmiddellijk toen Bülow en de hertog van Weimar
te Brussel kwamen, hadden dezen er reeds een voorloopig bestuur
ingericht[66], waarbij eerlang twee Pruisische commissarissen optraden,
von Lottum en Delius. Van den Souvereinen Vorst werd bij dit alles met
geen woord gesproken. Dit was voor dezen te bedenkelijker, daar Bülow en
de hertog van Weimar de Belgen toeriepen, dat hun onafhankelijkheid niet
twijfelachtig meer was[67]. De Belgen konden hieronder kwalijk iets
anders verstaan, dan dat de toestand van vóór 1795 zou terugkeeren,
hetgeen niet in de bedoeling van de stellers der proclamatie lag, die
aan onafhankelijkheid ten opzichte van Frankrijk hadden gedacht. Van
vereeniging met Holland hadden zij ook kwalijk kunnen spreken: de
bondgenooten hadden zich nog slechts bij voorloopige toezegging, niet
bij uitdrukkelijke acte tot goedkeuring van Engelands plan verbonden.
Rusland had ook de voorloopige toezegging nog niet gegeven. Het
treuzelde opzettelijk in deze zaak, met het oogmerk zich voor zijn
toestemming te doen betalen.

[66]  Coremans, bl. 135.

[67]  "Qu'elle renaisse cette Belgique jadis si florissante....;
      l'indépendance n'en est plus douteuse" (proclamatie van 4
      Februari; Coremans bl. 133).

Den 15{den} Februari waren de onderhandelingen van Castlereagh met de
bondgenooten, die over tal van zaken liepen, waaronder die van België
er maar één was, zóóver gevorderd, dat hij hun eenige artikelen ter
teekening kon voorleggen. Die welke het Hollandsch-Belgische vraagstuk
betroffen, luidden als volgt: België tot de Maas, benevens het land
tusschen Maas en Rijn benoorden een lijn Maastricht-Duren-Keulen, worden
afgestaan aan den Prins van Oranje als Souverein Vorst der Vereenigde
Nederlanden om voor altijd een integreerend deel van dien staat uit te
maken[68]; over de andere helft van het land tusschen Maas, Rijn en
Moezel zal, zoo het niet in zijn geheel of ten deele bij Holland wordt
ingelijfd, beschikt worden in het belang van de veiligheid van dien
staat en van Noordduitschland, en niet zonder goedvinden van Zijne
Britsche Majesteit.--Oostenrijk teekende onmiddellijk; Pruisen met een
voorbehoud: het wilde, zoo het zelf tusschen Maas en Moezel geplaatst
werd, niet al het land benoorden de lijn Keulen-Maastricht aan Holland
laten, opdat de nieuwe Pruisische provincie niet afgesloten zou komen
te liggen van de Pruisische bezittingen rechts van den Beneden-Rijn.
Rusland teekende niets, en kwam met den eisch, dat in ruil voor zijn
toestemming, Holland een schuld van tachtig millioen gulden, door
Rusland te Amsterdam aangegaan, zou overnemen[69]. Deze zaak gaf tot een
langdurige onderhandeling tusschen Engeland en Rusland aanleiding, die
hiermede eindigde, dat Engeland op zich nam Holland tot overneming van
de helft eener tot zes millioen pond teruggebrachte som te bewegen, en
dat het zelf de andere helft zou voldoen.

[68]  "To be annexed for ever to Holland as an integral part thereof."

[69]  Castlereagh aan Clancarty, 20 Febr. 1814 (F. O.).

Was dus Rusland met geld tevreden te stellen, moeilijker was het,
tusschen de aanspraken van Pruisen en die van den Souvereinen Vorst te
bemiddelen. Wat Pruisen met zijn voorbehoud bedoelde, zette Hardenberg
weldra in een uitvoerig stuk uiteen. Hij vroeg vooreerst de oude
Pruisische bezittingen op den linker-Rijnoever terug, en wilde den
ganschen Rijn van Mainz tot Emmerik tot een Pruisischen stroom maken,
waarvan beide oevers tot denzelfden staat zouden behooren. Hiertoe was
noodig dat de verschillende takken van het Nassausche huis (waarvan
Nassau-Oranje er een was), hun bezittingen aan Pruisen afstonden.
Nassau-Usingen en Nassau-Weilburg zouden dan worden schadeloos gesteld
op den linker Rijnoever, tusschen Aken en Spa. Nassau-Oranje vond zijn
schadeloosstelling in de vergrooting van Holland. Aan dit land zouden
volgens het Pruisische plan op den rechter Maasoever slechts kleine
halvemanen komen tegenover de vestingen Venlo, Roermond, Maastricht
en Luik, voorts Gulik met een rayon, en Luxemburg. Om deze laatste
vesting aan Holland te brengen zou de grens bij Val St. Lambert de
Maas verlaten en dan den weg volgen over Marche en Famine, Bastogne,
Martelange en Arlon naar Luxemburg; daarentegen zouden eenige kantons
van Henegouwen en Namen aan Frankrijk worden afgestaan, dat geen
behoorlijke verbinding had tusschen Givet, Philippeville, Maubeuge
en Valenciennes[70]. Terwijl dus Pruisen niet in eerste linie tegen
Frankrijk wilde staan, begeerde het beide Rijnoevers tot de oude grens
van Nederland toe, en daaronder ook het Nassausche gebied van den
Souvereinen Vorst, dat deze wel gaarne had geruild, maar dan tegen een
land lager aan den rechter Rijnoever, en tegenover de (gehoopte) nieuwe
grens van Holland gelegen: het hertogdom Berg[71].

[70]  "Plan pour l'arrangement futur de l'Europe", 28 April 1814 (F.
      O.).

[71]  Heinrich von Gagern, Das Leben des Generals Friedrich von Gagern,
      I, 137.

Nog in een ander opzicht liep het den Souvereinen Vorst tegen. Het
voorloopig gouvernement, dat de Pruisen te Brussel hadden opgericht,
werd door een ander vervangen, maar niet door het zijne. In het
hoofdkwartier te Chaumont was een deputatie van Belgische aanzienlijken
verschenen (de hertog van Beaufort, de markiezen van Assche en du
Chasteler, en de gewezen pensionaris van Brabant, de Jonghe), om van de
bondgenooten te vernemen wat het lot van hun land zou zijn[72]. Zij
hielden bij Keizer Frans aan, dat deze België onder zijn hoede nemen
zou; was het herstel van het Oostenrijksch bestuur zelf onmogelijk, dan
hoopten zij een afzonderlijke mogendheid te mogen worden onder een
Oostenrijkschen prins. De Keizer nam alle hoop weg dat hijzelf weder hun
vorst worden kon, maar het andere verzoek sloeg hij aanvankelijk niet
onvoorwaardelijk af. De overige bondgenooten evenwel waren er eenstemmig
tegen, en men gaf dus aan de deputatie mondeling te verstaan, dat de
toekomstige vereeniging met het Noorden een uitgemaakte zaak was[73].
Om de Belgen echter zooveel mogelijk genoegen te geven werd het
Pruisisch voorloopig bestuur door een Oostenrijksch vervangen; tevens
gaf men hun schriftelijk, doch in zeer rekbare uitdrukkingen, de
verzekering dat door de bondgenooten op de belangen van België zou
worden gelet, in het bizonder wat betreft godsdienst, handel, overneming
van schulden, en vertegenwoordiging[74]. De nieuwe commissaris der
bondgenooten was een Oostenrijksch generaal, baron Vincent, Belg van
geboorte. Hem werd opgedragen de bevolking zoo geleidelijk mogelijk op
de vereeniging met Holland voor te bereiden[75].

[72]  Zij waren afgevaardigd door de vergadering van 24 notabelen, die
      de hertog van Saksen-Weimar den 12den Februari te Brussel had
      bijeengeroepen (Coremans, bl. 135).

[73]  Castlereagh aan Clancarty, 14 Maart 1814 (F. O.).

[74]  "Les souverains alliés auront à coeur de maintenir la religion
      du peuple, de protéger son commerce contre toute entrave contraire
      à la raison et à la nature de sa position, et d'empêcher qu'on ne
      le charge de dettes dont en justice il ne saurait être grevé. Ils
      employeront leur haute influence et autorité pour procurer au
      peuple belgique une existence politique propre à lui assurer les
      avantages d'un système de gouvernement sage et libéral, jointe à
      une étendue de pouvoir et de ressources qui lui permette de jouir
      avec sécurité de la liberté et de l'indépendance qu'il est décidé
      à conquérir" (Note verbale adressée aux députés belges, 14 Maart
      1814; F. O.).

[75]  Metternich aan Vincent, 1 Mei 1814 (F. O.).

Een gevoel van onbehagen en onzekerheid maakte zich van de Belgen
meester. Wat hun het liefst ware geweest, onafhankelijkheid onder
een Oostenrijksch prins, werd hun ontzegd. Buiten hen om was tot de
vereeniging met het Noorden besloten; met een kettersche macht, klaagden
de clericalen; met een door en door burgerlijke maatschappij, de groote
heeren; met lieden die drie modes ten achter zijn, de Franskiljons. Wie
nog het meest met de vereeniging op hadden, waren de gezeten liberale
burgers, fabrikanten, "acquéreurs de biens nationaux", zooals de heeren
Huyttens en Bauwens. Maar hun nijverheid verloor het groote Fransche
afzetgebied, en wist niet wat zij er voor terug zou krijgen. De
bondgenooten hadden de afgezanten met vage beloften afgescheept: over
de hoogste belangen van het land zou worden beslist, zonder dat één
Belg stem in het kapittel had. Onderwijl werd de weinig militaire natie
tegelijk tot het oprichten van een eigen leger, en tot het onderhouden
van talrijke vreemde troepen genoodzaakt. Het klagen over de afpersingen
van vreemde troepen was den Belgen een tweede natuur geworden; zij
bereikten er een ongeëvenaarde virtuositeit in. De historie had hun maar
al te veel gelegenheid gegeven, deze gave bij zich te ontwikkelen.
Hadden wij dan toch eindelijk een souverein, weeklaagt de raad van het
departement van de Dijle, om ons armen te beschermen![76] En onderwijl
drongen de meest verontrustende geruchten door omtrent de aanstaande
verdeeling van bij elkander behoorende landen. Bleef men er bij, de Maas
tot grens aan te nemen, dan werden oud-Namen en oud-Luik in tweeën
gereten, waardoor tal van belangen werden geschaad[77].

[76]  "Qu'il il nous soit enfin permis de nous jeter aux pieds du
      Souverain que la Providence et Vos Majestés doivent nous donner,
      en le conjurant de sauver son peuple prêt à périr!" (Le Conseil
      général du département de la Dyle aux Souverains alliés, 27 April
      1815; F. O.).

[77]  Verschillende adressen uit de Maasstreek (F. O.).

De ingenomenheid was in het Noorden weinig grooter. De zaak werd daar
in diep geheim behandeld, zelfs voor de leden der commissie aan welke
de Souvereine Vorst het ontwerpen eener grondwet voor de Vereenigde
Nederlanden had opgedragen. Zij lekte niettemin uit, en ten slotte gaf
Hogendorp er de grondwetcommissie in algemeene termen kennis van. Bij
een van haar leden, Röell, Amsterdammer in zijn hart, kwam toen zoo
groote weerzin tegen het denkbeeld op, dat hij beproefde er Hogendorp en
den Souvereinen Vorst van af te brengen, althans van een vereeniging
onder één huishouding. Hij kreeg ten antwoord, "dat het doel der
vereeniging, kracht en sterkte voor den nieuwen staat, niet kon worden
bereikt dan door éénheid"[78]. Bij het vaststellen van enkele artikelen
der grondwet is het waarschijnlijk vooral de gedachte aan de toekomstige
vereeniging geweest, die de stem der leden bepaald heeft; zoo b.v. bij
het artikel dat in den vorst de belijdenis van den hervormden godsdienst
eischte; een bepaling die den Souvereinen Vorst persoonlijk niet
aangenaam was, maar die hij staan liet op dringende waarschuwing, dat
anders een aantal notabelen alleen hierom tegen de grondwet zouden
stemmen[79].

[78]  Briefwisseling tusschen Röell en van Maanen (v. M.).

[79]  Hogendorp V, 87.--"Wanneer wij Brabandsche provinciën tot territoir
      krijgen, zullen wij gereformeerden het onderspit delven" (van
      Lynden van Blitterswijk in de commissie; bij van Maanen,
      Aanteekeningen bl. 86).

Intusschen hadden de bondgenooten Napoleon overwonnen, en konden zij den
vrede voorschrijven te Parijs. Het gansche geheel der nieuwe regelingen,
die de val van het Keizerrijk noodzakelijk maakte, kon daar natuurlijk
nog niet worden getroffen; veel moest worden overgelaten aan een
Europeesch congres. Het vredestractaat, van 30 Mei, bepaalde ten aanzien
van de Hollandsch-Belgische zaken niet meer, dan dat Holland zou worden
vergroot met België tot de Maas; dat zijn grens op den rechter Maasoever
zou worden geregeld, "naar vereisch eener goede verdediging van Holland
en van zijn naburen"; dat de landen op den linker Rijnoever, die sedert
1792 bij Frankrijk waren ingelijfd, zouden toevallen aan Holland, aan
Pruisen en aan andere Duitsche staten. De kwestie tusschen Holland en
Pruisen bleef dus, tot groote ergernis van den Souvereinen Vorst, geheel
open, en het tractaat zeide niet, dat men de provinciën Luxemburg, Namen
en Luik ongedeeld zou laten. België kon alleen met het tractaat tevreden
zijn, in zooverre de onzekerheid omtrent 's lands toekomst verminderd
was, en dit was weinig. Men wist nu dat men onder den Oranjevorst kwam,
maar van de voorwaarden ter verzekering van de Belgische belangen, aan
de deputatie te Chaumont beloofd, was in het tractaat niets te vinden.

De mogendheden hadden den Souvereinen Vorst om advies gevraagd omtrent
de vervulling hunner aan de Belgen gedane belofte. Hij was daarop den
20{sten} Mei naar Parijs vertrokken met eenige artikelen die van
hemzelven afkomstig waren, en bij welker vaststelling hij, behalve met
het antwoord aan de deputatie te Chaumont, rekening gehouden had met
bezwaren, die van Belgische zijde aan zijn gezant bij het voorloopig
bestuur te Brussel, van der Capellen, waren opgegeven[80]. Men had daar,
behalve van de reeds vroeger opgegeven punten van godsdienst, handel,
schulden en vertegenwoordiging, ook van de residentie van den vorst en
van het onderhoud der Hollandsche dijken gesproken, 't welk men, van
plaatselijke Hollandsche toestanden blijkbaar volstrekt onkundig,
vreesde dat aan de Belgen een zwaren last zou opleggen. Op dit punt was
de geruststelling gemakkelijk: de dijken werden in Holland niet uit de
kas van het gemeene land onderhouden. Wat het punt van den godsdienst
betreft, verwees men de Belgen naar de artikelen der Hollandsche
constitutie, die de gelijkstelling der gezindten uitspraken voor de wet,
en de gelijke benoembaarheid van alle ingezetenen tot staatsambten.
Verder verklaarde de vorst zich voor een volkomen gemeenmaking van
lusten en lasten: vrije Scheldevaart dus en vrije vaart op de
Hollandsche koloniën; amalgama van schulden. De beide helften zouden
in de Staten-Generaal vertegenwoordigd kunnen zijn tot een gelijk
getal[81]. De vorst zou een gedeelte van elk jaar te Brussel
doorbrengen, en de vergaderingen der Staten-Generaal zouden afwisselend
gehouden worden in een stad van het Noorden en in een stad van het
Zuiden[82]. De vereeniging zou dus zoo innig mogelijk zijn; de
Hollandsche grondwet zou voor het geheele rijk gelden, "modifiée d'un
commun accord d'après les nouvelles circonstances".

[80]  Er bestaan van de bekende "acht artikelen van Londen" vier staten.
      Zij zijn in alle hoofdpunten ontworpen door den Souvereinen Vorst
      zelf, in een brief aan van Nagell van 16 Mei, vervolgens door van
      Nagell in diplomatieken vorm gebracht 20 Mei; met behulp van dit
      stuk is een nota opgemaakt, welke Lord Clancarty 25 Mei te Parijs
      aan de goedkeuring van de Souvereinen Vorst onderwierp, welk stuk
      deze op 30 Mei beantwoordde met de toezending der acht artikelen
      in den definitieven vorm, zooals zij, naar de aanwijzingen van den
      vorst, door Falck geredigeerd waren. Deze acht artikelen werden 31
      Mei door Lord Clancarty voorgelegd aan Metternich, Nesselrode en
      Hardenberg; zij zijn, zonder eenige verandering, 20 Juni 1814 te
      Londen gearresteerd, en daarop 21 Juli door hun auteur, den
      Souvereinen Vorst, officiëel aangenomen.

[81]  Zoo in het stuk van 20 Mei; in de acht artikelen: "les provinces
      belges seront convenablement représentées".

[82]  Het stuk van 20 Mei bepaalt, dat de beide helften ieder een
      afzonderlijken Raad van State zullen hebben.--Niet in de acht
      artikelen overgenomen.

Het aanvankelijk denkbeeld der mogendheden was geweest, dat de
voorslagen van den Souvereinen Vorst aan een kleine vergadering van
Belgische aanzienlijken zouden worden voorgelegd, om hunne bedenkingen
te vernemen. Een voorstel in dezen geest was nog 16 Mei namens de
verbondenen door Lord Castlereagh naar den Haag afgezonden[83]. De
Souvereine Vorst had er dadelijk zooveel gevaar in gezien, dat hij
spoorslags naar Parijs was vertrokken om de zaak te verhinderen[84]. De
Belgische aanzienlijken waren te Chaumont gehoord, meende hij; dit moest
genoeg zijn. Welk nut zou het hebben, het resultaat van het onderzoek
der daar vernomen bedenkingen nog eens aan de goedkeuring van eenige
notabelen te onderwerpen, die er toch geen wettigheid aan zouden kunnen
verleenen? Baron Vincent meende er voor te kunnen instaan, dat de
notabelen, zoo hij ze kiezen mocht, ja zouden zeggen; het nut dat
men bij mogelijkheid van dit "ja" zou kunnen trekken kwam echter niet
in vergelijking bij het nadeel dat een altijd mogelijk "neen" zou
toebrengen aan de zaak die de bondgenooten wenschten. "Les Belges,
loin d'avoir à se plaindre, se féliciteront de voir enfin le terme
de la pénible incertitude où ils sont déjà restés trop longtems, et
d'apprendre que le soin d'assurer et d'améliorer leur sort et de hâter
la réunion sur des bases justes et libérales est définitivement et
exclusivement confié au nouveau Souverain, dont ils savent bien que les
intentions et le caractère[85] seront à la longue une garantie de leur
bonheur bien préférable à des stipulations convenues dans un moment
comme celui-ci entre le Souverain et quelques-uns de leurs
compatriotes"[86].

[83]  "It appears to the allied Ministers highly desirable to institute
      a commission without loss of time to prepare for the approbation
      of the Sovereigns a project for the reunion of the Belgian
      Provinces with Holland. You will call the Prince of Orange's
      attention to this important object. This Commission may be
      assembled according to mutual convenience either at Brussels or
      the Hague, and should consist of an equal number of Dutch and
      Belgian members; possibly three of each might be sufficient....
      Their duty will be to consider how Belgium can best be
      incorporated with Holland, preserving to the former a just
      share of authority in the States General, and also guarding
      their interest in matters of religion, finance, and commerce"
      (Castlereagh aan Clancarty, 16 Mei 1814; afschrift in de
      verzameling-van Nagell, Rijksarchief, den Haag).

[84]  Clancarty aan Castlereagh, 20 Mei 1814 (F. O.).

[85]  "Hopende verder eenig personeel vertrouwen te verdienen, en
      kennis te hebben hoe ver eenen Protestantschen vorst gaan kan,
      door mijn oponthoud in Fulda alwaar alles zoo te zeggen de
      Roomsche godsdienst toegedaan was, en nooit de minste aanstoot of
      zwarigheid ontstaan is...." (De Souvereine Vorst aan van Nagell,
      16 Mei 1814: Rijksarchief, den Haag).

[86]  Paper delivered by H. R. H. to the Earl of Clancarty, May 30, 1814
      (F. O.).

De landsvader! Zóó moest men tot de ministers der restauratie spreken!
Intusschen is het voor de Noordnederlandsche geschiedschrijving meer dan
tijd, te erkennen dat de Belgen, als zij later de artikelen van Londen
artikelen van den Haag noemden, geen woord te veel hebben gezegd.
Nothomb's befaamde uitdrukking van den "coup d'état permament", die
dagteekenen zou van 1814, is historisch gerechtvaardigd.

Monsterachtig groot zien wij hier het misverstand, dat den nieuwen staat
der zeventien provinciën heeft gedood. Noch het Noordnederlandsche
volk, noch de Noordnederlandsche souverein hebben de Belgen voor vol
aangezien. Waren hun bezwaren ik zeg niet weerlegd, doch zelfs maar
gevat? Wat beteekende het hun te verzekeren, dat de katholieken tot
iedere landsbetrekking benoembaar waren?[87] Een dergelijke verzekering,
gegeven aan een natie die voor 99% uit katholieken bestond, was alleen
reeds een beleediging aan het gezond verstand. Met hun religiebezwaar
hadden de Belgen voorzeker niet gemeend te vragen, of de katholieken
in België wel tot landsbetrekkingen benoembaar zouden zijn. De
moeilijkheden werden niet opgelost, zij werden genegeerd. De
bondgenooten onderteekenden alles, in meer of minder goed vertrouwen op
de uitkomst. Eigenlijk kwam een Belgische notabelenvergadering hun toch
zeer ongelegen. Zonder twijfel zou zij verzocht hebben dat de Belgische
landen over de Maas niet van het nieuwe rijk werden gescheiden, en
de regeling der grenzen tusschen Maas, Rijn en Moezel was een der
moeilijkste onderwerpen van alle en bleef nog zeer lang onbeslist.
Voorloopig maakten zij zich van België af door tegelijk met de
onderteekening der acht artikelen te verklaren, dat zij over het
land beschikten in het belang van het evenwicht van Europa en krachtens
het recht van verovering, en er, tot de feitelijke voltrekking der
vereeniging toe, het bestuur over opdroegen aan den Souvereinen
Vorst[88]. Deze aanvaardde het den 1{sten} Augustus met een niet
ongeschikte proclamatie, van Falck afkomstig, waarin getracht was ieder
het zijne te geven[89]. De moeilijkheid van de taak echter, die Willem I
en Noord-Nederland te wachten stond, werd ook door Falck weggegoocheld.
Dezelfde gebeurtenis, die het vredestractaat van Parijs had aangekondigd
met de woorden: "La Hollande recevra un accroissement de territoire",
wordt in deze proclamatie "l'agrandissement de la Belgique" genoemd.
Werd Holland uitgebreid, of België? In den gedachtengang van die de zaak
uitgevonden hadden, Holland. Maar het was een veeg teeken, dat men
hiervoor tegenover de nieuwe onderdanen niet uit durfde komen. Welk een
fraaie "vergrooting van België" inderdaad, waarbij het, volgens Falck's
eigen bekentenis aan een vriend, "te langdradig zoude geweest zijn, de
Belgen te raadplegen"![90]--En was Holland geraadpleegd? Evenmin. De
vereeniging is door beide volken bedacht noch goedgekeurd; zij is door
hen ondergaan.

[87]  "Les Belges jouiront de toute la tolérance religieuse que la
      constitution des Provinces-Unies établit. Les Catholiques sont par
      là même éligibles à tous les postes...." (van Nagell's stuk van 20
      Mei).

[88]  Protocol van 24 Juni 1814.

[89]  Hymans, bl. 88.

[90]  Aan D. J. van Lennep, 16 Aug. 1814 (Falck's Brieven, bl. 213).

       *       *       *       *       *

De grenzen van het nieuwe koninkrijk werden bij tractaat van 31 Mei 1815
bepaald. De Souvereine Vorst verkreeg daarbij het geheele over de Maas
gelegen gebied der Fransche departementen van de Sambre en Maas, van
de Ourthe en van de Beneden-Maas (provinciën Namen, Luik en Limburg);
voorts van Venlo tot Mook een smalle strook, die Pruisen verhinderde tot
aan de Maas te reiken. Onder bizondere bepalingen werd aan dit gebied
Luxemburg toegevoegd, als een vergoeding voor het verlies der Nassausche
erflanden. De verknipping van België was dus voorkomen, maar Holland won
geen duimbreed aan den Rijn. De mogendheden hadden zich genoodzaakt
gezien, aan Pruisen het koninkrijk Saksen te onthouden, doch hadden in
ruil aan Pruisens aanspraken op het land tusschen Maas, Rijn en Moezel
in ruimer mate toegegeven dan de vrede van Parijs had kunnen doen
verwachten. In het oorspronkelijk plan, om aan den Souvereinen Vorst den
linker Rijnoever toe te deelen van Emmerik tot Keulen, benevens den
linker Maasoever van Maastricht tot de Fransche grens, was het denkbeeld
eener "uitbreiding van Holland" duidelijker uitgedrukt dan in de nieuwe
regeling, die geheel op een vereeniging van Holland en België nederkwam.

De Souvereine Vorst had het tractaat van 31 Mei 1815 niet afgewacht, om
den koningstitel aan te nemen. Met goedvinden der mogendheden had hij
dit reeds gedaan na de landing van Napoleon. Het nieuwe koninkrijk had
nu, in zijn zelfstandige deelneming aan den nieuwen Europeeschen oorlog,
een proef af te leggen, waarin het niet al te ongelukkig slaagde. België
steunde zijn nieuwen vorst tegen den inval; 's konings zoon vergoot zijn
bloed voor een zaak die Zuid en Noord gelijkelijk aanging. Onder den
indruk van het gemeenschappelijk gevaar werd, in Mei en Juni 1815, door
een Hollandsch-Belgische commissie de grondwet van het Noorden herzien,
die volgens de artikelen van Londen toepasselijk zou worden verklaard
voor het geheele koninkrijk, na wijziging "met gemeen goedvinden". Falck
had de Belgische leden bijeengezocht, en daarbij zorg gedragen het
clericale element in de minderheid te laten. Als zuivere clericalen
konden slechts gelden Raepsaet en Dubois. Het sterkst was de adel
vertegenwoordigd: de Thiennes, de Mérode, de Méan, van Aerschot; de
beide laatsten tegelijk liberalen. Uit de balie waren genomen Leclercq
en Dotrenge; uit de Napoleontische bureaucratie Holvoet en de Coninck;
nevens den clericaal Raepsaet, vertegenwoordigen de liberaal Gendebien
(oud-pensionaris van den derden stand in Henegouwen) het burgerlijk
element uit de oude regeering van vóór 1795. Voor de leiding der Belgen
rekende de koning op graaf de Thiennes, die tot dusver, onder den
Hollandschen gouverneur-generaal van der Capellen, het departement van
justitie in België waargenomen had, en die het vertrouwen scheen te
bezitten van een goed deel zijner adellijke standgenooten.

Van daadwerkelijk verzet tegen de regeering van den Souvereinen Vorst
was sedert 1814 geen spoor gebleken, maar daarom was men er niet mede
verzoend. Vooral niet de machtige clericale partij. Juist in de dagen
dat te Londen de acht artikelen van Willem I door de mogendheden
bekrachtigd werden, had deze, bij monde van den oud-bisschop van
Roermond, baron van de Velde de Melroy, opgave gedaan van haar eigen
wenschen. De Roomsche godsdienst, zeide deze, kon in België tot de
heerschende worden verklaard, zonder het beginsel der verdraagzaamheid
prijs te geven. In België geen protestantsche ambtenaren; een eenvoudige
eed van trouw aan den Souverein; aanmoediging van het katholiek
onderwijs; herstel van de Jezuieten en van eenige kloosterorden; geen
burgerlijk huwelijk; over de wijze van vervulling der bisschopszetels
onderhandeling met den Paus. Een afzonderlijke constitutie voor België,
goed te keuren door een vergadering van geestelijken en leeken, en
zoo al geen wettelijk voorgeschreven, dan toch wezenlijk toegepaste
uitsluiting der "acquéreurs de biens nationaux" en oud-keizerlijke
ambtenaren uit het bewind[91]. Eischen die niet slechts met de artikelen
van Londen onvereenigbaar waren, maar wier doorzetting een burgeroorlog
zou hebben doen ontstaan in België zelf.

[91]  "Réflexions confidentielles sur des objets majeurs concernant
      l'intérêt des Pays-Bas catholiques", 8 Juni 1814 (F. O.).

Een nieuwe poging werd door den bisschop van Gent, de Broglie,
gedaan bij het Congres van Weenen. Het was onmogelijk, zeide deze,
een katholiek volk onder een protestantsch vorst te stellen zonder
het eenige waarborgen te geven. Hij vroeg derhalve verbod van den
protestantschen eeredienst elders dan in 's konings paleis; twee
bisschoppen in den (Belgischen) Raad van State, die uit enkel
katholieken moest worden samengesteld, en aan wien uitsluitend het
recht van onderhandeling met den pauselijken nuntius zou toekomen; een
concordaat; herstel van de geestelijke tiend; herstel en volledige
vrijheid van de Jezuieten en kloosterorden[92].

Het Congres dacht er te minder aan zich met dit alles in te laten,
daar kardinaal Consalvi, die te Weenen den Paus vertegenwoordigde,
zich met deze eischen niet solidair verklaarde. De latere minister van
katholieken eeredienst, baron Goubau, een Belgisch Jozefist die te
Weenen woonde, sprak Consalvi over het stuk van den Gentschen bisschop
aan. De kardinaal bepaalde zich tot een aanbeveling van het herstel
van eenige orden en corporatiën, die werken van barmhartigheid ten
doel hadden, en tot een waarschuwing dat men het concordaat van 1801
onmogelijk met een protestantsch vorst hernieuwen kon; de koning zou
hoogstens bisschoppen kunnen recommandeeren[93].

[92]  Hymans I, 103 (8 Oct. 1814).

[93]  Goubau aan van Spaen, 19 Dec. 1814 (F. O.).

Elk souverein, die in 1815 de regeering van België op zich nam, zou,
zoo hij niet de eenvoudige uitvoerder had willen zijn van geestelijke
bevelen, een strijd te voeren hebben gehad tegen de katholieke reactie,
welk zich voorstelde de gansche Revolutie ongedaan te kunnen maken.
In het geval van Willem I echter werd de strijd door bijkomstige
omstandigheden verscherpt. Hij zou verstandig hebben gedaan, de
wezenlijk in het volk bestaande onrust door eenige constitutioneele
bepalingen te temperen. Thans werd van die onrust door de geestelijkheid
gebruik gemaakt, om het Belgische volk voor een zuiver clericaal program
te spannen.

In den Haag onderschatte men de kracht dezer beweging. Hoe weinig
kwam er inderdaad in de zittingen der gemengde commissie van voor den
dag! De Belgen spraken veel en druk, maar hadden geen tezamen overlegd
plan. Zij vereenigden zich alleen om de vermelding van Amsterdam als
rijkshoofdstad, en de bepaling dat de koning hervormd moest zijn, te
schrappen; op twee na[94] verwierpen zij de gelijkheid van het aantal
afgevaardigden voor Noord en Zuid in de Staten-Generaal, die dus
aangenomen werd. Noord was Zuid ter wille in de instelling eener Eerste
Kamer; in de uitbreiding van het begrootingsrecht der Staten-Generaal;
in het voorschrijven van de openbaarheid der zittingen van de Tweede
Kamer. Met het artikel, dat in den vorst de belijdenis van den
hervormden godsdienst eischte, trachtte de voorzitter der commissie,
Hogendorp, ruilhandel te drijven. Het was in de grondwet van 1814
opgenomen geworden na veel strijd, en niet zonder gedachte aan de
vereeniging met België; het weg te laten zou, meende de voorzitter, de
Noordnederlandsche protestanten in een gevaarlijke mate bezwaren. Hij
zocht het daarom te redden door er een artikel tot zekerheid voor de
katholieken nevens te stellen, en beide artikelen tegelijk in stemming
te brengen. Het gezag des konings en dat van den Paus in zaken de
katholieke Kerk betreffende zouden geregeld blijven op den in België
van ouds bestaanden voet ("par les anciens usages et libertés de la
Belgique"), behoudens de wijzigingen, daarin te brengen bij concordaat
("sauf les changemens, que S. M. pourra y apporter de concert avec Sa
Sainteté"). Het was om het openen van uitzicht op een concordaat, en de
vermelding van 's Pausen naam, te doen, waarop de Merode en de Thiennes
steeds hadden aangedrongen[95]. De zaak mislukte: de katholieken bleven
zich als één man verzetten tegen het artikel dat de belijdenis van
een bepaalden godsdienst in den vorst eischte, terwijl de "flauwe
Kristenen"[96] onder hen geen prijs stelden op het artikel over de
rechten van den Paus. Beide artikelen, tezamen in stemming gebracht,
kregen niet meer dan vijf (noordelijke) stemmen. Tegen stemden, behalve
de liberalen van weerszijden, die het over de verwerpelijkheid van beide
artikelen eens waren, de conservatieven van het Zuiden, die in ieder
geval het artikel over den hervormden godsdienst van den vorst geschrapt
wilden hebben.

[94]  Méan en Mérode.

[95]  Hogendorp V, 119; VI, 122, 146, 227, 241-'43; van Maanen,
      Aanteekeningen, bl. 211; Raepsaet VI, 167 v.v.

[96]  Uitdrukking van van Hogendorp (V, 119).

Merkwaardig was hierbij, dat in de vergadering, waarin deze gewichtige
stemming plaats hebben moest, van de beide clericalen Raepsaet door
afwezigheid schitterde en Dubois geen woord sprak. Toen nu later de
Thiennes en de Mérode nog een zwakke poging waagden, om een artikel
tot geruststelling der katholieken in de grondwet te brengen ("onze
geloovigen", zeide de Mérode, "moeten zien, dat wij voor hen gezorgd
hebben"[97]), ging van al de katholieke commissieleden niemand dan
Dubois mede. Raepsaet was bij al deze beraadslagingen afwezig. Zijn zeer
dubbelzinnig gedrag laat geen andere verklaring toe, dan dat hij reeds
met het Belgisch episcopaat maatregelen tot verwerping der grondwet
beraamde. Hoe duidelijk is het bij dit alles, dat zoowel Belgische
clericalen en Belgische liberalen zich bij deze gelegenheid meer als
partijmannen dan als Belgen gedroegen. De clericalen trachtten, door
het verspreiden van de dolzinnigste schrikbeelden, den bestaanden
weerzin tegen de vereeniging met Holland te exploiteeren ten eigen bate.
Zij trachtten geensdeels, onder de bestaande omstandigheden het beste te
verkrijgen wat te verkrijgen was. De liberalen waren ook matig met de
vereeniging ingenomen, maar als zij dan toch geschieden moest, diende
van deze gelegenheid gebruik gemaakt om de positie der clericalen in
België zelf zooveel mogelijk te verzwakken. Deze lieden hadden nog
vijftien jaar politieke opvoeding noodig, eer zij een toonbare natie
waren geworden.

[97]  Van Maanen, bl. 277.

Over de wijze van aanneming der grondwet had een eigenaardige,
de stemming in België kenschetsende beraadslaging plaats. De Thiennes,
van de Belgische edelen aan de regeering van Willem I het best gezind,
en met wien Hogendorp zich zeer wel verstond, ontraadde de onderwerping
aan notabelen ten stelligste: "ik houde het voor zeer gevaarlijk", zeide
hij, "daar men intrigues zal zien geboren worden en wellicht de geheele
zaak op losse schroeven stelt"[98]. Mérode viel hem bij: in België zeide
hij, moest het volk de constitutie van boven ontvangen; het zou een
andere handelwijs niet begrijpen. "Hoedanig men het ook inrichten wil
met betrekking tot de acceptatie van de constitutie, altijd zal men bij
ons gelooven, dat er _tours de passe_ onder loopen, en waartoe zal
men dit wagen"? Ook de Coninck scheen van dit gevoelen, en van de
Noordelijken sprak Mollerus in gelijken geest: het eerste der acht
artikelen van Londen had aan de Belgen een constitutie _gegeven_; van
verwerping kon dus geen sprake zijn. Wel gewaagde het artikel van
wijzigingen, aan te brengen bij gemeen overleg, maar dit overleg had
reeds plaats in de commissie zelve. De voorzitter evenwel, en met hem
de groote meerderheid, was van een andere meening. Men zou niet de
grondwet kunnen verwerpen, maar wel de daarin voorgestelde wijzigingen;
in het Noorden zouden die wijzigingen niet kunnen worden ingevoerd
buiten medewerking der Staten-Generaal, en er zou dus een groote
ongelijkheid in de behandeling der beide helften ontstaan, wanneer men
de wijzigingen aan België kortweg oplegde. Alsof de ongelijkheid in
behandeling nog ontstaan moest! De oppervlakkige Dotrenge drong ook
sterk op een stemming in het Zuiden aan, dat zich anders als veroverd
land zou blijven beschouwen. Alsof het daartoe niet door de mogendheden
met zooveel woorden was verklaard! Slechts zes leden hebben in de
commissie tegen het oproepen van notabelen gestemd, waaronder drie
Belgen (de Thiennes, Dubois, de Mérode). Als de koning gewild, en de
voorzitter het naar dien wil gestuurd had, ware ongetwijfeld een andere
beslissing te verkrijgen geweest[99]. Inderdaad, wat had een stemming
te beteekenen, nu noch België, noch Holland, noch de koning meer vrij
waren? Krachtens het eerste artikel van Londen _had_ België een
grondwet; het was die der Vereenigde Nederlanden. In de commissie werd
dan ook erkend, dat, hoe de stemming ook uitviel, de koning niet anders
doen kon dan de grondwet afkondigen. De Staten-Generaal van het Noorden,
ja, konden over modificatiën stemmen, maar aan een groep ingezetenen uit
het Zuiden zou men niet kunnen beduiden dat zij enkel over wijzigingen
stemden en niet over de zaak ten principale. Zonder of met de stemming
door notabelen bleef de vereeniging een gedwongene, de grondwet een
opgelegde.

[98]  Van Maanen bl. 130, bevestigd door brieven van de Thiennes aan den
      koning (papieren-van Gobbelschroy, Rijksarchief, Brussel).

[99]  Van Maanen zeide het, "naar zijn verstandelijke overtuiging",
      met Mollerus eens te zijn, maar stemde "uit billijkheid" met
      den voorzitter; eveneens verklaarde zich van der Duyn. Hierop
      veranderde de Coninck, die eerst tegen gesproken had, maar vóór
      stemde.

Had men, vóór de stemming, met den clerus moeten onderhandelen? Maar
de Broglie zou oogenblikkelijk de discussie hebben geleid naar een
terrein waarop de regeering hem niet volgen kon: naar gene zijde van de
artikelen van Londen, en de mislukking eener zoodanige onderhandeling
was veel gevaarlijker, dan geen onderhandeling hoegenaamd. Het is een
fout geweest, dat de koning de clericale richting niet wat sterker in de
commissie vertegenwoordigd heeft; een ergere nog, dat hij en Hogendorp
het artikel betreffende het concordaat zoo geheel aan de ongewisheid
der deliberatiën hebben overgelaten: de Belgische liberalen hebben de
beslissing over dat artikel in de hand gehad, zij die toch in waarheid
de minderheid der bevolking vertegenwoordigden. Met eenig beleid ware
het artikel voorzeker aan den koning te renvoyeeren geweest, gelijk
immers ook de commissie van 1814 zijn beslissende stem nopens twee
artikelen, die den godsdienst raakten, had ingeroepen. De ernstigste
ongerustheid bestond nu eenmaal in 1815 bij de geloovige katholieken, en
naar die zijde wilde men eenige verzekering geven. Maar nu kwam er niets
van terecht dan de volgende volzin in de door Hogendorp gestelde, door
de Thiennes en de Coninck goedgekeurde proclamatie aan de Belgen van
18 Juli 1815, waarin hun van de aanstaande bijeenroeping van notabelen
werd kond gedaan: "Nous assurons en particulier a l'Eglise catholique
son état et ses libertés, et nous ne perdrons pas de vue les exemples
de sagesse et de modération que nous ont laissés à cet égard nos
prédécesseurs, vos anciens souverains, dont la mémoire est si justement
vénérée parmi vous"[100]. De geestelijken waren toen hun machinatiën
reeds lang begonnen.

[100] Hymans I, 246; vgl. Hogendorp VI, 153.

Met welken uitslag is bekend. Willem I had, na den eersten goocheltoer,
de artikelen van Londen, zich en zijn nagedachtenis het tweede
hocuspocus, waarmede het getal 527 werd verklaard het getal 796 te
overstemmen, kunnen besparen, indien hij verklaard had dat de grondwet
door de meerderheid der gezamenlijke bevolking van het Rijk was
aangenomen. Wanneer slechts een derde bij ons vóór stemt, had reeds
Dotrenge in de commissie gezegd, is de meerderheid buiten kijf. Doch
waar bleef dan het gemeen goedvinden, dat de artikelen van Londen hadden
geeischt, en dat toch wel niet dan van de beide helften des Rijks kon
worden verstaan? Om dit gemeen goedvinden in het goedvinden der
Belgische commissieleden te doen bestaan, was het thans te laat.
Er zat dus niets anders op, dan òf de door den spot van Belgische
schrijvers berucht geworden _arithmétique néerlandaise_ toe te passen,
òf te verklaren dat men geen stemming had behoeven te vragen en
niettegenstaande de verwerping tot de invoering der grondwet zou
overgaan. De verwerping, zeide de liberale _Observateur_, maakt de
grondwet niet krachteloos, evenmin als een aanneming haar van kracht
zou gemaakt hebben[101]. De waarschuwing van den gouverneur-generaal van
der Capellen aan de notabelen, dat men over de artikelen betreffende
den godsdienst geen uitspraak had te doen, maakte zeer weinig indruk.
Men antwoordde er onmiddellijk op, dat men dan om andere artikelen de
grondwet zou verwerpen[102]. De zaak was, dat de meerderheid van het
Belgische volk de vereeniging niet wenschte, en dat zij de stemming als
een middel aangreep, om aan dezen afkeer uiting te geven. Voor zoover de
Belgen niet aan den leiband der geestelijkheid liepen, waren zij toch
ten zeerste ontevreden over de vereeniging der schulden (die van Holland
beliepen 589, die van België 27 millioen gulden) en over de onvoldoende
vertegenwoordiging van het Zuiden in de Staten-Generaal (Holland had
55 leden voor twee millioen, België 55 leden voor drie en een derde
millioen inwoners). Altemaal artikelen tot welker rechtvaardiging men,
even goed als voor die over den godsdienst, den tekst der bepalingen van
Londen inroepen kon. Waar bleef de "innige en volmaakte vereeniging",
zoo men de schulden niet gemeen maakte; waar het begrip der "uitbreiding
van Holland", zoo het toevoegsel het oude land overstemmen kon? De zaak
is waarlijk reddeloos geweest van het begin af. De 527 stemmen zijn
minder vóór de vereeniging (die reeds een feit was), dan tegen de
geestelijkheid uitgebracht.

[101] Observateur 1815, II, 366.

[102] "Le comte Delafaille, président des notables de l'arrondissement
      de Gand, a fait imprimer une dépêche de S. E. le baron van der
      Capellen qui s'exprime sur ce que les notables n'ont pas à voter
      sur l'article de la religion, définitivement stipulé au congrès de
      Vienne. Dans la nuit même, une multitude de pamphlets ont été
      dirigés contre cette lettre; on les a donnés dans les mains des
      passans. Il y est dit que le Souverain ayant par la Constitution
      la suprématie sur le clergé par le fait qu'il avait l'inspection
      des hautes et basses écoles etc., on ne pourrait même pas
      l'accepter en omettant les articles du culte..... Après la saisie
      du mandement [het bekende stuk van de Broglie, Hymans I, 253], les
      libelles ont redoublé de fureur: ils commencent à entamer les
      questions les plus essentielles. L'armement général est nommé une
      conscription renforcée; la fusion de la dette, le nombre égal des
      Hollandais dans la représentation, tout cela est attaqué avec
      acharnement. Les femmes en parlent même dans la société" (Rapport
      van den directeur van policie te Gent aan de Thiennes als
      commissaris-generaal van justitie, 13 Aug. 1815; papieren-van
      Gobbelschroy, Rijksarchief, Brussel).

De stemmingslijst is merkwaardig uit een oogpunt van Belgische politieke
geographie. In Namen, Luik, Limburg was de meerderheid vóór de grondwet;
in Luxemburg was geen enkele stem tegen; in Zuid-Brabant en Henegouwen
was een aanzienlijke minderheid vóór de grondwet; in West- en
Oost-Vlaanderen en Antwerpen hadden de neenzeggers een verpletterende
meerderheid[103]. De hoofdgewesten van Dietsch-België waren dus het
meest wederstrevig; overeenkomst van ras en gemeenschap van taal waren
volstrekt werkeloos bij deze vereeniging. Vlaanderen liet zich op
sleeptouw nemen door een Franschen prelaat die zijn voorkeur voor de
Bourbons geen oogenblik verheeld had[104], en in de gewesten waar de
meerderheid voor de grondwet stemde geschiedde dit niet omdat men tot
Holland naderen wilde, maar omdat de geest van Voltaire er was
doorgedrongen. Niet dat ~deze~ vereeniging verbroken is kan ons
verwonderen, maar dat zij vijftien jaar heeft geduurd. Behalve op
papier, heeft de scheiding nimmer opgehouden te bestaan; ja was zij
eigenlijk van het papier zelf verdwenen? De bepaling der 55 tegen 55
geeft het antwoord. Die de taak op zich nemen wilde, door de mogendheden
aan den vorst van het Noorden op de willige schouders gelegd, kon òf met
de "vergrooting van Holland", òf met de "innige vereeniging" ernst
maken, niet met beide tegelijk. Had hij den moed niet het nieuwe rijk
als een vergroot Holland, België als een barrière te administreeren,
dan moest ook aan België de vertegenwoordiging naar den maatstaf der
bevolking worden toegestaan. Alleen deze kon de gemeenmaking der
schulden rechtvaardigen. Men zou dan tot de Belgen hebben gezegd: wij
bieden u de beschikking aan over ons volksbestaan met zijn lusten en
lasten, zijn overleveringen en zijn toekomst, zijn deugden en zijn
gebreken. Wilde men dit niet (wee Holland, dat het ooit zou willen!),
dan had men zijn handen van België af moeten houden.

[103] Te Gent 10 ja, 70 neen; te Yperen en Antwerpen niemand ja, 50 en
      59 neen; te Mechelen 5 ja, 33 neen; enz.

[104] Coremans, bl. 199.--Ook tijdens het verblijf van Lodewijk XVIII
      te Gent, gedurende de "honderd dagen", had de Broglie van deze
      voorkeur doen blijken.




DERDE HOOFDSTUK.

De Scheiding.


De vijftien jaar der vereeniging met Holland vormen in de Belgische
geschiedenis een allergewichtigst tijdvak. Om dit in te zien is het
voldoende, zich rekenschap te geven van het onderscheid tusschen het
programma der Belgische katholieken van 1814 en '15, en dat der Unie van
1829, waaruit de hedendaagsche Belgische constitutie haar oorsprong
heeft. Het katholicisme, dat in 1814 van herstel van het _ancien régime_
droomt, aanvaardt in 1830 den liberalen staat, mits het een Belgische,
en mits hij waarlijk liberaal zij; m. a. w. mits hij zich beperke tot
een enger terrein dan de regeering van Willem I had bestreken.

Hoe weinig monsterachtig het verbond van katholieken en liberalen tegen
Willem I is geweest, leert ons Hollanders de vergelijking met een
gewichtig verschijnsel in onze eigen geschiedenis: de eenstemmigheid
tusschen Thorbecke en de katholieken (en, tot op zekere hoogte, tusschen
Thorbecke en Groen van Prinsterer), die de invoering der grondwet van
1848 mogelijk gemaakt heeft.

"De staatkundige partijen, die in gemeenschap van kerkelijk of
godsdienstig geloof wortelen, hebben in de negentiende eeuw een keerpunt
gehad. Het is het oogenblik geweest waarop zij, de onmogelijkheid
inziende om het roer van den staat geheel te bemachtigen, hun steunpunt
buiten den staat, in de maatschappij zijn gaan zoeken. De katholieken in
België hebben dat gedaan, toen zij de Bonald hebben verlaten voor de
Lamennais. Vandaar dat de geestelijkheid, na de grondwet van 1815 met
fellen haat te hebben bestreden, de Belgische grondwet van 1830, die
dezelfde beginselen met wat meer beslistheid huldigde, met geestdrift
hielp tot stand brengen...."[105]. De katholieken, die dit deden, hadden
allerminst den strijd tegen het liberalisme opgegeven; zij wonnen er
juist bij, dien strijd voortaan in volle vrijheid te kunnen voeren. Zij
veranderden niet van vijand, maar van gevechtsterrein. De Belgische
liberalen van hun zijde offerden den steun op, dien het protestantsche
Noorden en de protestantsche koning hun tegen de geestelijkheid hadden
kunnen bieden: zij hadden geen vertrouwen in dien steun, en achtten hem
voor verloochening der eigen politieke en nationale idealen in elk geval
te duur gekocht. Ook zij kregen in 1830 de handen ruim.

[105] De Beaufort, Geschiedkundige opstellen II, 185.

Scherpe partijtegenstellingen behoeven niet noodzakelijk afbreuk te
doen aan de nationale eenheid. Oneindig gevaarlijker dan scherpte, is
onzuiverheid van tegenstelling. Onzuiverheid nu was het kenmerk der
staatkundige verhoudingen in het koninkrijk der zeventien Nederlanden.

De Belgische vrijzinnigheid had in 1815 voor de Grondwet gestemd. Zij
was toen nog heel anders gekleurd dan in 1830: meer Napoleontisch dan
democratisch. Zij verschilde eigenlijk in geestesrichting zeer weinig
van Willem I of van den later zoo fel bestreden van Maanen zelf. Met
haar steun ware een krachtige liberale staatkunde te voeren geweest,
maar--een Belgische staatkunde. Zij wenschte onderwerping van de kerk
aan den staat, maar aan een staat die zich leiden liet door Belgische
belangen. Zich met haar als partij te vereenzelvigen, zou den koning
op het verlies van den steun van het Noorden zijn komen te staan,
en dezen kon hij, in het belang der Belgische liberalen zelven,
tegen de vijandschap der geestelijkheid niet missen. De Goubau's
en Gobbelschroy's konden dus de vleugels niet uitslaan, en werden
impopulair in hun eigen land.

Naast het hunne kwam een ander liberalisme op, dat van de moedige
jongelieden, die in 1830 den Belgischen staat hebben gesticht. Zij
verwierpen, in vol vertrouwen op de kracht van het eigen levensbeginsel,
het kunstig stel van bepalingen waarmede tot dusver de wereldlijke
overheid de kerk in haar vrijheid van beweging had beperkt. Waartoe
inderdaad zouden zij nog langer den koning tegen den clerus helpen?
De koning zou nimmer in dien strijd kunnen overwinnen dan door
machtsmiddelen, die onmiddellijk daarna tegen de jonge liberalen zouden
zijn gekeerd. Het was waarlijk niet te denken, dat Willem I, die de
ministerieele verantwoordelijkheid en de directe verkiezingen weigerde
terwijl hij de liberale jeugd nog eenigermate moest ontzien, ze toe zou
staan als hij met haar hulp de geestelijkheid zou hebben overwonnen. En
dat deze jong-liberale partij fel anti-Hollandsch was, lag mede in den
aard der zaak. De 55 noordelijke stemmen vormden, zoo dikwijls het tegen
de democratie ging, een vast aaneengesloten blok. Ware het in 1830
mogelijk geweest het regeeringsstelsel van Willem I ten val te brengen
met hulp uit Noord-Nederland, de scheiding zou nog eenige jaren
verschoven zijn geworden, tot den gewis niet ver verwijderden dag waarop
het directe kiezerscorps in België den oorlog zou hebben verklaard aan
elke regeering die de vertegenwoordiging naar bevolkingsgetal aan
België zou willen onthouden. Maar zooals de zaken lagen was zelfs op
dit uitstel geen kans. De jong-liberale partij had vooreerst in 1830
in Noord-Nederland nog zeer weinig macht, en dan nog wees zij elk
bondgenootschap van de hand met lieden, waarin zij, hoe kon het anders,
eer muiters dan geestverwanten zag. Niet op het oogenblik, waarop naast
dien van den koning ook Hollands naam in België gevloekt werd, wenschte
zij Willem I haar rekening van grieven aan te bieden.

Ziet men wel dat het niet katholicisme of liberalisme, maar nationaal
verschil geweest is dat de scheiding noodzakelijk heeft gemaakt? Van
welke zijde men ook in de zaak doordringt, steeds komt men op het
verschil in nationaliteit terecht. Hoe konden, bij voorbeeld, met
mogelijkheid de Noordnederlandsche katholieken, aanzienlijke minderheid
voorwaar, met de regeering van Willem I ingenomen wezen? Echter is
niemand van hen in 1830 opgestaan, zelfs in Noord-Brabant niet. Het jaar
'30 bewees niet slechts dat België, het bewees evenzeer dat Holland
leefde.

Noord en Zuid kunnen beide zonder wrok aan den tijd der mislukte
vereeniging terugdenken. Zij heeft, ondanks de gewelddadige ontknooping,
ons beiden veel meer goed dan kwaad gedaan. Aan België met name heeft de
gedwongen vereeniging onschatbare diensten bewezen. Wat zou er van het
land geworden zijn, indien het in 1815 niet met Holland vereenigd ware?
Blijvende inlijving bij Frankrijk zou België hebben vermoord: Brussel
zou thans een prefectuurstad, Antwerpen een soort noordelijk Toulon,
de Vlaamschheid van Gent en Brugge aan die van Duinkerken gelijk
zijn.--Onafhankelijkheid onder een Oostenrijksch prins, met meer of
minder volledig herstel van den toestand vóór 1794? Binnen drie jaar
zou in het land een burgeroorlog hebben gewoed, die in den toenmaligen
toestand van Europa onvermijdelijk op een interventie zou zijn
uitgeloopen.--Een verdeeling die Brussel aan Frankrijk, Antwerpen aan
Nederland, Luik aan Pruisen zou hebben gehecht? Wij behoeven er geen
woord over te verliezen, dat de vereeniging met het Noorden voor
België's toekomst heilzamer was dan zulk een lot. Zij, en zij alleen,
heeft België in de gelegenheid gesteld, in den strijd tegen een
machtigen, niet overmachtigen vijand zichzelf terug te vinden. De
vijftien jaren der vereeniging zijn voor België een kostbare leerschool
geweest in nationalen trots en nationale tucht. Zij eerst hebben
de Belgen inzicht doen krijgen in de voorwaarden, waaronder een
onafhankelijk bestaan voortaan nog voor hen mogelijk was. In 1815 zouden
zij, vrees ik, voor de proef zijn bezweken.

En wij? Ook Holland mag zich waarlijk niet over het lot beklagen, dat
het in 1815 aan België klonk. Het had in 1813 een wedergeboorte beleefd,
maar geen zeer hoopvolle. De Noordnederlandsche samenleving als geheel
zag meer naar het verleden dan naar de toekomst. Men ~wilde~ de oude
partijschappen wel begraven, maar zouden zij het zich ~laten~ doen?
Zou men het krachtig eenhoofdig gezag, waaraan het land nog dringend
behoefte had voor lange jaren, zich hebben laten vestigen en
ontwikkelen? De Souvereine Vorst zou het met heel zijn kracht hebben
beproefd; zijn persoon is daar borg voor. Maar Noord-Nederland was
minder van den nieuwen tijd, dan zijn vorst. De strekking tot oligarchie
en provincialisme, tot het overlaten der functiën van het openbare leven
aan beperkte kringen van plaatselijke beroemdheden, was ja afgenomen,
maar niet afgestorven. In de bagage van Napoleon had de vorst een sterke
centrale regeeringsmacht voor het overnemen gevonden, maar de kiemen
van een particularistisch, oligarchisch getint verzet daartegen waren
aanwezig, en zouden onder gunstige omstandigheden tot wasdom hebben
kunnen komen. Doch, dank zij in de eerste plaats de vereeniging met
België, zijn de omstandigheden daarvoor zeer ongunstig geweest.
Aanhoudend kwamen de belangen, dikwijls de vooroordeelen van het Noorden
~als geheel~ in botsing met die van het Zuiden, in zoo sterke mate, dat
het Noorden zich bestendig als geheel bleef voelen en gedragen. Tegen
de stelselmatige oppositie van het Zuiden werd aan de regeering een
even stelselmatige steun van het Noorden geboden. De belangen van de
ontwikkeling der staatsinstellingen in liberale richting kwamen hierdoor
tijdelijk in het gedrang, maar de belangen der nationale eenheid zijn er
ongetwijfeld door gebaat.--Heeft dus de ~vereeniging~ met België ons
dienst gedaan door het op den achtergrond schuiven en verstikken der
specifiek Noordnederlandsche dorpsgeschillen, die zulke abnormale
verhoudingen plachten aan te nemen in het leven der oude Republiek, de
Belgische ~opstand~ heeft, door de zeer natuurlijke tegenstrooming die
zij in het Noorden opwekte, aan ons nationaal bewustzijn geen mindere
weldaad bewezen. Het is meer de staatkunde van Willem I in de jaren
1830-'39 waarover de geschiedenis den staf gebroken heeft, dan de
houding van het Noordnederlandsche volk. Dit verlangde met nadruk, dat
bij de ook in het Noorden gewenschte scheiding noch zijn eer, noch zijn
historische rechten werden aangerand, en het was bereid zijn koning de
middelen te verschaffen tot handhaving van die eer en rechten. Doch de
koning heeft deze bereidwilligheid van het Noordnederlandsche volk
misbruikt, en de middelen, die het ter beschikking stelde, aangewend in
dienst eener staatkunde wier heimelijk doel, de wederverwerving der
Belgische gewesten, door ons volk werd veroordeeld. Het geluk bij dit
ongeluk was, dat de volksvertegenwoordiging, eigenlijk voor het eerst
sedert 1813, besef leerde krijgen van haar taak: zij verlangde nu
eindelijk, een werkzame contrôle uit te oefenen op het gebruik der
openbare geldmiddelen. Toen na den vrede met België eenige formeele
wijzigingen in de grondwet waren noodig geworden, ging het niet meer aan
dezen wensch geheel voorbij te zien: de tienjarige begrooting verdween,
en er werd een minimum ministerieele verantwoordelijkheid ingevoerd.
Geringe hervormingen nog, maar die bewezen dat toch ook het Noorden
nieuwe banen insloeg. Acht jaar later waagde het zich daarop meer
onbeschroomd, niet zonder invloed van het Belgische voorbeeld. Onze
grondwet van 1848 heeft vrij wat van de Belgische van 1830 kunnen
overnemen; en dat dit geschied is, heeft Noord-Nederland nimmer berouwd.
Men heeft daarover toentertijd niet veel gesproken, maar het feit is,
voor wie beide constitutiën naast elkander legt, onloochenbaar.

       *       *       *       *       *

Aan de geschiedenis der gedwongen samenleving van Noord en Zuid is
nog veel te doen. Niemand zal er ooit een bevredigende voorstelling
van kunnen geven, die niet èn België èn Holland kent en liefheeft.
Van Belgische zijde worden veelal de voorstellingen der Belgische
oppositiebladen van het tijdvak zonder zelfstandig onderzoek herhaald,
terwijl er Noordnederlandsche schrijvers gevonden worden die zich niet
ontzien, zich heden ten dage nog door citadelpoëzie en dergelijke te
laten inspireeren. Er zijn uitzonderingen. In Noord-Nederland is het
werk van de Bosch Kemper (te waardeeren niet zoozeer om kracht van
voorstelling of scherpte van critiek, als om rijkdom van informatie) nog
onovertroffen; in België munt het fraaie boek uit, door Discailles aan
Charles Rogier gewijd. Wat echter nog niemand verrichtte en toch boven
alles noodig heeten moet, is het stelselmatig en uitgebreid ontginnen
der regeeringsarchieven van het tijdvak zelf. Deze nu bevinden zich in
Noord-Nederland. Krachtens een onlangs genomen koninklijk besluit worden
thans de archieven van alle departementen van algemeen bestuur tot 1830
toe naar het gebouw van het Algemeen Rijksarchief overgebracht. De
studie der algemeene geschiedenis van het koninkrijk is dus voortaan
zeer vergemakkelijkt; moge eerlang blijken dat zij wordt ondernomen door
Noord- en Zuidnederlanders beide.

De gansche overlevering omtrent de geschiedenis van Groot-Nederland van
1815 tot 1830 aan de bescheiden te toetsen, zal een reuzenwerk zijn,
niet op éénmaal tot stand te brengen. Daarom doet men wel, gedurig te
geven wat men heeft. Schrijver dezes viel het nog niet te beurt, meer
dan oppervlakkig kennis te maken met de archieven van het Kabinet des
Konings en van elk afzonderlijk departement van algemeen bestuur over
bedoelde jaren, al heeft hij reeds de zekerheid verkregen, dat die van
het justitiedepartement onder van Maanen voor de meer intieme kennis van
het tijdvak zeer belangrijk zullen worden bevonden. Daarnevens komen
de berichten der gezanten van Engeland en Frankrijk in aanmerking;
eenigermate is onlangs daarvan reeds partij getrokken[106]. Nog zijn van
belang de particuliere papieren van den minister van Maanen, in 1900
door het Nederlandsche Rijksarchief verworven[107]. De geschiedenis
van het gansche tijdvak aan de hand van al deze bronnen opnieuw te
schrijven, is voorshands nog een onbegonnen werk. Echter kan er, in
het klein bestek dat wij hier hebben gekozen, toch wel iets uit worden
medegedeeld, dat medehelpen kan om het inzicht in die geschiedenis te
verhelderen.

[106] Poullet "Les premières années du royaume des Pays-Bas" (Revue
      générale 1896); dezelfde, "Relations inédites sur les débuts
      de la Révolution belge" (Revue générale, 1897); Alfred Stern,
      "Geschichte Europa's", vierde deel (Stuttgart und Berlin, 1905).

[107] Ook reeds eenigermate, hoewel naar het kader van zijn boek
      meebracht weinig, door Stern gebruikt.

De staat der zeventien Nederlanden was tegen Frankrijk opgericht;
Frankrijk had dus reden, dien staat scherp te doen observeeren, en de
Fransche berichten zijn dan ook over zijn binnenlandsche verhoudingen
zeer uitvoerig. Welwillend gestemd zijn de Fransche beoordeelaars
natuurlijk niet, maar ook van onwelwillende beoordeeling kan men leeren.
Onder de berichtgevers komt voor zeker geheim agent Julian, gewezen
politie-ambtenaar van Fouché, die tegelijk betrekkingen onderhield met
de Fransche en met de Nederlandsche regeering. Men vindt zijn brieven
tusschen de officiëele dépêches in, onder den naam van "Correspondance
secrète des Pays-Bas"[108].

[108] 1821-'24, en dan weder 1828-'29. Al deze berichten zijn geschreven
      uit Brussel. De schrijver deed zich, in den kring der liberale
      Fransche uitgewekenen te Brussel, als een bondgenoot voor, om
      achter hun plannen te kunnen komen. Om te maken dat men hem met
      rust liet, had hij de Nederlandsche regeering van deze zijn rol op
      de hoogte moeten stellen.

8 Januari 1823. Invoering van het gemaal en geslacht. Het brood en
het vleesch komen onmiddellijk boven den normalen prijs. "Dans
plusieurs quartiers de la ville, des caricatures peintes ou en relief,
représentant le Roi, revêtu du manteau royal et la couronne sur la tête,
ont été trouvées pendues, les unes par les pieds, les autres par le cou.
Les recherches de la police n'ont pu découvrir encore aucun coupable,
mais on peut assurer qu'il y a autant de complices que d'habitants".

30 Juli 1823. Gesprek van den koning met graaf van Bylandt, gouverneur
der residentie. "Je sais que je ne suis pas trop bien dans l'opinion
du corps diplomatique, ni dans celle des cabinets de l'Europe; mais je
voudrais les voir dans ma position et forcés de tenir tête comme moi
à tous les intérêts, et souvent aux intérêts les plus opposés....
Certainement je garderai toujours ma plus parfaite indépendance.... Je
le dis et le répète souvent à Clancarty: j'aimerais beaucoup mieux ma
Hollande toute seule. J'étais cent fois plus heureux alors!.... J'ai dû
envoyer le ministre de la justice à Liège sur la demande des autorités
pour y juger par lui-même de la conduite sourde qu'y tiennent les
Jésuites et les Frères Ignorantins qui veulent à tout prix s'emparer
exclusivement de l'instruction publique, et qui citent à tout bout de
champ, aux Liégeois, dans les conférences religieuses qu'ils sont
parvenus à établir de tous côtés, l'exemple de la France.... Depuis
un an, toutes les mesures du ministre de l'instruction publique pour
diriger l'enseignement à Liège sont tellement contrariées par des
obstacles de toute nature, qui tous proviennent des prétentions des
Jésuites et des Ignorantins et de la partie du bas clergé qui agit de
concert avec eux, et des tracasseries suscitées par tous ces gens-là,
qu'il en résulte pour lui une impossibilité réelle d'administrer, et le
découragement de toutes les classes d'employés.... Quand je fais mes
efforts pour faire un tout de ce pays, un parti qui d'intelligence
avec l'étranger ne cesse de gagner du terrain agit pour le désunir.
D'ailleurs les alliés ne m'ont pas donné ce royaume pour le soumettre à
toutes les influences. Cette situation ne peut durer...." Of dit gesprek
aan Julian mag worden medegedeeld? "Vous pouvez tout lui dire (a répondu
le Roi), car je voudrais une fois pour toutes me faire bien
comprendre"[109].

[109] De officieele Fransche gezant, Durand de Mareuil, was op dit
      oogenblik met verlof. Het gesprek eindigde met een waarschuwing,
      dat de koning van den staat van zaken kennis zou moeten geven te
      Londen, St. Petersburg en Berlijn. De bedoeling van het gesprek
      was, pressie te oefenen op Frankrijk tegen het ondersteunen der
      clericale partij in België.

31 Juli 1823. Julian laat zich het medegedeelde door den minister van
onderwijs (Falck) bevestigen. Deze zegt: "Toute la correspondance, tous
les discours, toutes les confidences des Jésuites et des Frères de la
Doctrine [chrétienne] annoncent bien qu'ils comptent entièrement sur
l'appui des chefs de ces associations qui sont en France; ces chefs
verraient avec plaisir que des troubles, fomentées dans leur intérêt,
éclatassent dans ce pays. Il est très certain qu'un parti autrichien,
qui se ferait français au besoin, existe dans la haute noblesse belge,
et seconde les vues des nombreux mécontents du clergé; il n'est pas
douteux que les obstacles que j'éprouve, moi personnellement, dans
l'exécution de mes décisions dans tout ce qui est relatif à
l'enseignement et à l'organisation des écoles, ne provienne d'un
systême. Quoique je ne puisse m'empêcher de penser que le ministère
français voit sans beaucoup de peine les discussions en matière
religieuse qui s'élèvent dans un pays qu'il ne regardera jamais comme
entièrement perdu pour la France, je ne peux pas dire précisément que
les religieux qui depuis quelques années abondent dans ce pays et y
causent des maux incalculables, en prêchant une morale tendante non
seulement à éloigner la confiance des sujets dans le Souverain, mais
encore à dissoudre tous les liens qui les attachent à lui et à exciter
dans ses Etats des troubles sérieux et dont les conséquences ne peuvent
être prévues;--je ne peux pas dire que ces religieux agissent (quoique
plusieurs s'en soient vantés), d'après l'influence directe du
gouvernement français, et bien moins encore d'après une direction
formelle donnée par lui; mais l'homogénité des doctrines politiques et
religieuses permet cependant de concevoir si ce n'est pas des soupçons,
du moins des craintes bien fondées, qu'une sage prévoyance doit
accueillir, et il n'est pas un seul prince protestant en Europe par
lequel elles ne doivent être partagées au même degré. Cette affaire
n'est pas tellement particulière au Roi des Pays-Bas qu'elle le paraît;
elle a déjà appelé l'attention de plusieurs cabinets...."

19 Augustus 1823. Een deputatie uit de nationale garde van Duinkerken
bezoekt Gent en Brugge. "Il y a eu des effusions de sentiments de part
et d'autre, mais surtout de la part des Belges: des cris souvent répétés
de "Vive la France! Nous sommes et nous serons toujours Français"...."

26 October 1823. Gesprek van den koning met zijn kamerheer, graaf de
Mercy-Argenteau. "Est-il vrai, M. d'Argenteau, que vous fassiez élever
tous vos enfants en France?--Très vrai, Sire, et je compte envoyer
incessamment le dernier à Paris.--Vous trouvez donc l'éducation de ce
pays bien mauvaise? Il est heureux que tout le monde n'en juge pas
ainsi. Il me semble cependant que ce ne serait ni à vous, ni à ceux qui
sont placés dans une situation comme la vôtre, à donner un semblable
exemple. Si j'usais de mon pouvoir, et peut-être serait-il de mon devoir
de le faire, je serais fondé à m'y opposer.--Mais, dans ce cas, Sire,
ce serait aussi un droit que personne ne pourrait me contester, que
celui de me séparer d'un pays où une pareille contrainte me serait
imposée.--_Vous en avez toute liberté, Monsieur_, réplique brusquement
le Roi, en lui tournant le dos."--Drie dagen later zond de Mercy zijn
kamerheerssleutel aan den koning terug.

12 October 1828. Inrichting der burgerwachten. "On a pris à Bruxelles
de vives alarmes à raison de l'empressement extraordinaire qui a été
apporté dans la partie méridionale des Pays-Bas à se faire enrégistrer
sur les rôles de la garde communale. On a vu dans cet empressement un
projet d'organisation qui certes existe très positivement dans beaucoup
de têtes.... Il est remarquable que surtout dans les campagnes le clergé
pousse singulièrement les paysans à se faire inscrire...." Men herinnert
zich dat, na het oproer te Brussel twee jaar later, de burgerij
onmiddellijk met de Brabantsche kleuren verscheen.

27 November 1828. Artikel van de Potter: "Opposons des mots à des
mots. Jusqu'ici on a traqué les Jésuites; bafouons, honnissons,
poursuivons les ministériels"[110]. De schrijver wordt wegens dit
artikel vervolgd. "Il est difficile d'imaginer une ineptie plus complète
et dont les conséquences peuvent être plus fatales aux Pays-Bas que ce
que fait le gouvernement: au lieu d'entretenir les inimitiés entre les
libéraux et les apostoliques, le ministère a tout fait (et il y a
complètement réussi) pour réunir dans un même intérêt, à force de
rigueurs inutiles, deux partis tellement antipathiques qu'aucun autre
moyen de rapprochement n'existait peut-être entr'eux que celui qui a été
employé. C'est ainsi que de rien on a fait une affaire très grave, parce
que toutes les passions se rattachent à un prétexte que l'on cherchait
depuis longtemps, et que l'on n'avait pas trouvé jusqu'ici.... La propos
attribué au Roi qui l'a laissé échapper relativement aux journalistes,
_qu'il fallait en finir avec cette canaille_, a une publicité fâcheuse
et se trouwe aujourd'hui dans toutes les bouches".

[110] Men vindt het bekende artikel overgedrukt bij Juste, Révolution
      belge, I, 112.

5 Januari 1829. Gesprek van den koning met het Brusselsch
gemeentebestuur over de ongeregeldheden op den dag der veroordeeling
van de Potter. "Je dois vous déclarer", leur a-t-il dit, "que si de
semblables excès venaient à se renouveler, je me déciderais à quitter
votre ville pour me retirer à la Haye d'où je ne sortirais plus".

       *       *       *       *       *

In de berichten der officieele Fransche gezanten liggen even
kenschetsende mededeelingen voor het grijpen:

"Dans le coeur du Roi, l'amour du bien, mais pas un des sentiments du
monarque; dans sa tête pas un des principes de la monarchie: tour à tour
absorbé dans les détails du major, du préfet, du directeur des droits
réunis, mais ne s'élevant jamais au-dessus, et jamais à la hauteur du
Souverain" (Latour-Dupin, 10 December 1817).

"Les mesures prises par le gouvernement pour réduire à deux par année
toutes les processions, continuent à être envisagées d'une manière
défavorable. Les habitants de Bruxelles ont vu avec peine que pour la
première fois, à la fête-Dieu, on leur ait refusé le concours de la
garnison" (de Caux, 19 Juni 1819).

"Le gouvernement s'applique à employer les troupes belges de préférence
dans les provinces du Nord, tandis qu'il appelle ici les régiments
hollandais" (Durand de Mareuil, 15 Februari 1821).

"C'est aujourd'hui pour la première fois qui j'ai vu le Roi des
Pays-Bas paraître en public.... En ma qualité de Français, accoutumé a
l'enthousiasme qu' excite toujours la vue du Roi, j'ai été très frappé
de l'accueil glacé que S. M. a reçu sur son passage. La curiosité y
avait attiré assez de monde, mais partout a régné un profond silence;
pas une seule acclamation ne s'est fait entendre" (Mirona, 21 October
1822).

"La faveur accordée à la langue flamande, qui à vrai dire est à peine
un patois, n'est qu' un moyen d'arriver à la langue hollandaise dont
on veut faire avec le temps le langage exclusif du royaume. Cette
vue manifeste ne contribue pas peu à augmenter la résistance et le
mécontentement des Belges; mais le Roi marche à son but, et sauf des
circonstances extraordinaires, sa volonté prévaudra" (Durand de Mareuil,
25 November 1822).

Oorzaak der mislukking van de onderhandeling met Nasalli over het
concordaat. "Le Nonce a mis en avant les mêmes demandes qui ont échoué
en Allemagne, tant pour la nomination des évêques et celle des
dignitaires des chapitres, que pour la juridiction ecclésiastique. La
Cour de Rome voudrait la faire réintégrer dans le jugement de diverses
contestations, considérées depuis longtemps comme du ressort des
tribunaux civils. Les matières matrimoniales en feraient partie....
Le Roi sent lui-même qu'ainsi que tous les princes protestants, il
doit renoncer à la nomination des évêques, mais il voudrait qu' une
influence quelconque du Gouvernement dans leur élection fût reconnue
comme un droit. Quant à la juridiction, il ne l'abandonnera jamais"
(d'Agoult, 30 April 1824).

Men beweert dat de koning hierom alleen de Kamers geen inzage laat nemen
van zijn financieel beheer, omdat hij aan de mogendheden, die hem koning
van België gemaakt hebben, uitkeeringen doet die eerst in 1826 zullen
afloopen. "Je ne me serais pas décidé à vous faire remarquer d'aussi
absurdes suppositions, si accueillies dans les premières sociétés du
pays, elles ne pouvaient jouer un rôle dans le mouvement de l'opinion
publique. Citées, d'abord, par un homme important de l'Etat, je les ai
vu ensuite positivement affichées par un membre ministériel de la
première Chambre, personnage de la plus haute noblesse et grand officier
de la Couronne" (d'Agoult, 6 Juni 1824).

Collegium philosophicum. "La population des provinces occidentales du
royaume est essentiellement religieuse; le clergé y exerce une grande
influence sur la noblesse, sur la petite bourgeoisie et sur le peuple;
il repousse une instruction plus relevée que celle qui lui suffit
maintenant pour remplir son ministère et diriger les esprits" (d'Agoult,
13 October 1825).

Liberaal ministerie in Frankrijk[111]; invloed van dezen omslag in
België; grooter vrijmoedigheid der dagbladschrijvers. "L'audace qu'ils
montrent aujourd'hui et que les condamnations qu'ils viennent de subir
n'ont fait que stimuler encore davantage, donnerait à penser qu'ils se
croient soutenus par une influence puissante, ou qu'ils comptent
beaucoup sur leur popularité; le fait est que la classe moyenne et
industrielle leur est favorable, et que l'exemple de la liberté de la
presse qui règne aujourd'hui en France à réveillé chez les Belges
quelques idées d'indépendance. Leur passion dominante est de vouloir
toujours ressembler aux Français, et c'est un des traits de leur
caractère qui présente le plus de difficultés à un gouvernement qui
désire toujours les isoler de tout contact avec leurs voisins. Jusqu'à
présent il avait assez bien réussi à les en éloigner en flattant leur
amour-propre et en leur montrant le simulacre d'une liberté dont ces
derniers, disait-il, ne jouissaient pas comme eux. Maintenant ces
prestiges ont perdu leur force; la vanité des Belges les rapproche de
la France; il devient difficile de leur donner le change; ils veulent
des institutions comme on les comprend chez nous. C'est là la corde
sensible, les journalistes l'ont touchée, elle a retenti vivement....
Les journaux de toutes les nuances, à l'exception de ceux qui sont sous
l'influence plus immédiate du ministère, ont pris le parti du _Courrier
des Pays-Bas_[112]; ceux de l'opposition catholique n'ont pas été
les derniers ni les moins ardents à plaider sa cause; les feuilles
françaises même ont changé en critiques sévères les éloges qu'elles
étaient habituées depuis longtemps à adresser à l'administration de la
Belgique sur la parole de leurs confrères. Tout cela prouve l'union de
la cause libérale dans tous les pays; le contrecoup de ces hostilités
se fera ressentir partout. C'est ainsi qu'en frappant des individus, le
gouvernement s'est engagé, sans s'en apercevoir, dans une guerre de
principes qui peut lui occasionner plus tard de grands embarras, surtout
si, comme on le remarque depuis quelques jours, les attaques deviennent
plus systématiques que violentes, si l'on s'attache à se maintenir
autant que possible dans l'ordre légal, et à combattre le ministère
plutôt par des faits que par des personnalités. Déjà la question du
budget a été abordée pour la première fois d'une manière sérieuse, c'est
à dire à l'aide des chiffres, et l'on a cherché à s'immiscer dans des
choses qui jusqu'à présent avaient été soigneusement dérobées à la
connaissance du public. Cette nouvelle tactique, si l'on y persévérait,
modifierait probablement la marche du gouvernement, et le ferait sortir
du silence dédaigneux dans lequel il se renferme pour descendre à se
justifier contre des reproches plus fondés en raison et exprimés avec
plus de décence" (Lagrange, 14 November 1828).

[111] Ministerie-Martignac (sedert 4 Jan. 1828).

[112] Waarin het artikel van de Potter gestaan had.

Na een opsomming der door de Belgen in hun petitiën te berde gebrachte
grieven (geen vrijheid van drukpers, geen vrijheid van onderwijs, geen
jury, enz.): "Ces griefs, purement temporaires, pourraient être écartés
par une administration plus juste et plus éclairée, mais il n'existe pas
de remède aux deux causes permanentes qui compromettent la tranquillité
de ces provinces: leur union avec la Hollande et la proximité de la
France.--Le Belge hait le Hollandais et celui-ci méprise le Belge, au
dessus duquel il se place à une hauteur infinie, et par son caractère
national, et par les créations de son industrie, et par les souvenirs
de son histoire. Dédaignés par leurs voisins du Nord, gouvernés par un
prince dont ils ne possèdent pas la confiance, gênés dans l'exercice
de leur culte, et, disent-ils, dans la jouissance de leurs libertés,
surchargés d'impôts, ne prenant à la représentation nationale qu'une
part disproportionnée à la population des provinces du Midi, les Belges
se demandent s'ils ont une patrie, et s'agitent dans une situation
pénible, dont ils cherchent en vain à prévoir le terme. Et cependant
à leur porte et sous leurs yeux, la France recouvre chaque jour la
prospérité et la gloire dont des revers sans exemple avaient un moment
terni l'éclat. Faut-il s'étonner que beaucoup de voeux, beaucoup de
regrets se tournent vers elle?" (Lamoussaye, 26 December 1828)[113].

[113] "Dans toutes les réunions, dans tous les lieux publics, on ose
      agiter la question de savoir si la France appuyerait de ses armes
      une insurrection de la Belgique" (Lamoussaye, 9 Maart 1829).

Wat de koning met het concordaat bereikt. Na zeer moeilijke
onderhandelingen krijgt hij althans één door hemzelven uitgekozen
bisschop, Mgr. Ondernard, benoemd (te Namen). "Des apparences de
modération avaient recommandé ce prélat à la faveur du Roi; à peine
installé, il s'est montré le plus fougueux des adversaires et du Collège
philosophique et de la surveillance que le gouvernement s'efforce de
conserver sur l'instruction publique" (Lamoussaye, 6 Februari 1829).
Dezelfde ervaring had men eerlang met den nieuwen bisschop van Luik, van
Bommel.

Het petitionnement. "Mgr. le Prince d'Orange reprochait à Madame la
comtesse de Vilain XIV l'union de son mari avec une opposition que S. A.
R. qualifiait de révolutionnaire. "Nous ne voulons pas de révolution",
a répondu Madame de Vilain XIV, "il s'agit seulement de faire peur
au Roi, afin de l'obliger à céder".--"Et si le Roi n'avait pas
peur?"--"Monseigneur, le Roi a lu l'histoire, il sait ce que font les
Belges lorsqu'ils sont poussés à bout"" (Lamoussaye, 3 Maart 1829).

Spanning tijdens de behandeling der tienjarige begrooting in de Tweede
Kamer. De luitenant-generaal de Constant Villars, militair gouverneur
van Brussel, spreekt den Franschen gezant over den toestand aan: "Le Roi
a enfin ouvert les yeux. Il voit qu'il ne peut compter sur la Belgique
et que la force seule est capable de la contenir. Mais nous ne sommes
pas sûrs des troupes. Elles seraient d'ailleurs paralysées par les
gardes communales que l'on a eu l'imprudence d'organiser. C'était mettre
à ses ennemis les armes à la main. Il n'y a donc qu'un parti à prendre:
c'est celui d'appeler des bayonnettes étrangères. Tel est du moins mon
avis; c'est aussi celui du comte de Reede, grand chambellan, dépositaire
de la plus intime confiance du Roi. S. M. ne s'y résoudra que le plus
tard possible, mais je ne doute pas qu'il ne faille en venir là"
(Lamoussaye, 11 December 1829)[114].

[114] Den 25{sten} November had Lamoussaye reeds gemeld, dat ook de
      gouverneurs van Zuid-Brabant en van Antwerpen dergelijke taal
      hadden gevoerd: 25.000 Pruisen zouden de rust komen herstellen.
      Na het inkomen der bekende koninklijke boodschap van 11 December
      hield men het er in België algemeen voor, dat dergelijke geruchten
      van regeeringswege waren verspreid om den indruk van dit
      staatsstuk te versterken. Onze gezant te Parijs, Fagel, verzekerde
      aan Polignac, dat het gerucht ten eenenmale ongegrond was
      (Polignac aan Lamoussaye, 22 Dec. 1829). Den 20{sten} Januari 1830
      berichtte daarop Lamoussaye, dat niet slechts hooge ambtenaren,
      maar de koning zelf de bedreiging had uitgesproken: "A l'époque
      où les députés belges manifestaient une très vive opposition, le
      Roi répéta plusieurs fois devant des personnes dont la véracité
      ne saurait être mise en doute les paroles suivantes: "Que ces
      messieurs y prennent garde; d'un coup de sifflet je puis faire
      entrer les Prussiens." Après le vote provisoire des recettes S. M.
      s'exprima en ces termes: "Je regrette que les choses aient pris
      cette tournure; j'aurais écrasé l'opposition; la France et la
      Prusse m'en auraient su gré"".--Men houde hierbij in het oog,
      dat 8 Aug. 1829 het liberale ministerie-Martignac door het
      reactionnaire ministerie-Polignac was vervangen.

De katholieken aan den vooravond der omwenteling: "De nombreux adeptes
de M. l'abbé de Lamennais, qui embrassent toutes les conséquences de son
système, annoncent que le catholicisme, arrivé aujourd'hui à une époque
de régénération, doit travailler à s'asseoir sur des bases plus larges
et plus conformes à son origine, en s'associant aux mouvements qui ont
lieu en faveur de la liberté, et en isolant sa cause de celle d'un
pouvoir qui n'est pas soumis à la suprématie romaine. Ces opinions qui
présentent le contraste d'une obéissance absolue au Pape avec la plus
grande indépendance de toute autorité temporelle, s'allient d'ailleurs à
beaucoup de tolérance envers ceux qui placés en dehors du même cercle
d'idées, réclament les mêmes garanties sociales.... Telles sont les
doctrines qui semblent se répandre chaque jour davantage parmi les
catholiques belges" (Lagrange, 28 Februari 1830).

"Non seulement les libéraux exaltés, mais aussi beaucoup d'hommes
amis de l'orde par principe et par sentiment, et qui appartiennent à
l'opposition catholique, semblent désirer de voir naître des troubles en
France. Ce voeu irréfléchi prend sa source dans l'espoir de quelque
combinaison politique qui soustrairait la Belgique à la domination
hollandaise dont le joug, bien que fort tempéré depuis quelques
mois[115], paraît toujours insupportable à une partie notable de la
population" (Lamoussaye, 23 Juli 1830).

[115] Toespeling op de verzachting der taal- en onderwijsbesluiten,
      Mei-Juni 1830 (Juste, Révolution belge I, 202).

       *       *       *       *       *

Uit de particuliere papieren van van Maanen:

Verspreiding van katholieke libellen in Vlaanderen. "Ces manoeuvres
ne peuvent être vérifiées que par un coup de hasard. Une surveillance,
quelque active qu'elle soit, doit rester en défaut, parce que la
distribution en est conduite avec le plus grand mystère. Elle se fait de
nuit, et puis elle est faite avec une célérité qui prévient l'action de
la police, parce que la première et la dernière pièce sont à peu près
distribuées en même temps. Les colporteurs se partagent les quartiers de
la ville, et ils n'ont par conséquent qu'un petit espace à parcourir.
Depuis que je suis placé à la tête de l'administration, je me suis fait
une étude particulière pour tâcher de trouver des moyens pour découvrir
les agens de ces distributions. J'ai employé des mouchards, ma police
ordinaire, la maréchaussée, le militaire même, mais toujours en vain.
J'en ai toujours été pour mes peines et mon argent, sans plus" (de graaf
van Lens, burgemeester van Gent, aan van Maanen, 2 Februari 1819).

Wat de regeering van door haar "beweldadigde" geestelijken verwacht. "S.
M. a daigné, il y a peu de temps, étendre sa clémence et sa bienfaisance
sur le prêtre Ryckwaert, en l'agréant comme chanoine du chapitre de
Gand. Eh bien! ce prêtre fourbe et hypocrite du lendemain même de son
agréation tramait contre le gouvernement. Ses vues et son ambition étant
remplies, il a jeté le masque.... Vous et moi, nous devons gémir que des
misérables de cette espèce ne répondent à de pareils bienfaits que par
des outrages qu'ils font à leur bienfaiteur" (de graaf van Lens, thans
gouverneur van Oost-Vlaanderen, aan van Maanen, 15 Mei 1822).

Wat men op taalgebied mogelijk acht. "De spraak gaat hier, dat de
Hollandsche taal binnen eenige jaren ook in de Waalsche provinciën en
Luxemburg voor alle openbare aangelegenheden zal ingevoerd worden,
en dat er over het daartoe betrekkelijke besluit reeds bij het
gouvernement geraadpleegd wordt. Wat hiervan zij, weet ik natuurlijk
niet; maar ik houd er mij van verzekerd, dat het bloote gerucht op zich
zelve reeds eene goede uitwerking zal hebben, waarom ik voorgenomen
heb, mij daaromtrent niet ongeloovig te toonen" (de hoogleeraar in het
Nederlandsch te Luik, Kinker, aan van Maanen, 1 December 1822).

Voorgevoel van de unie tusschen katholieken en liberalen[116]:
"_Mathieu Laensberg_ is een blad, in schijn ten minste, van eenen
tegenovergestelden geest van dien van den _Courrier de la Meuse_, maar
die elkander met te veel voorzichtigheid en beleid behandelen, om van
dien _Mathieu_ niet te zeggen: _timeo Danaos et dona ferentes_" (Kinker
aan van Maanen, 24 Juli 1825).

[116] "Het is uit Luik dat zich deze vereenigde geest, als uit zijn
      brand- en middenpunt, in het overige Zuiden verspreid heeft"
      (Kinker aan van Maanen, 10 Februari 1829).--Vgl. het merkwaardig
      artikel van Paul Devaux in den _Mathieu_ van 21 Maart 1827,
      overgedrukt bij Juste, Révolution belge, I, 257.

"Ik ondervind dat wij achteruitgaan; de regeering verliest niet alleen
de noodige kracht en kleur, maar zelfs de achting, de inschikkelijkheid
die men steeds jegens haar moest hebben; zij schijnt zwak, zorgeloos,
zonder vastheid, zonder beginsel" (van Doorn, gouverneur van
Oost-Vlaanderen, aan van Maanen, 16 Mei 1829).

Uit een onderschepte katholieke briefwisseling. "Opposez-vous toujours,
autant que cela dépend de vous, à l'extension de la langue hollandaise.
Le flamand tel que vos pères l'ont parlé et écrit n'y perdra rien,
tandis que le hollandais, écrit même par des personnes savantes et
irréprochables, porte toujours avec lui les germes de l'hérésie" (aan
van Maanen medegedeeld door G. L. Bergmann[117], bij een brief van 14
Juni 1829).

[117] G. L. Bergmann, Nassauer van geboorte, oud-officier van het leger
      der Nederlandsche Republiek, was sedert 1795 te Lier gevestigd
      en daar gehuwd. Hij was eenigermate de pleegvader van Jan Frans
      Willems; zijn zoon G. Bergmann, wiens "Gedenkschriften" in 1895
      te Gent zijn uitgegeven, de eenige van de familie die na 1830 in
      België bleef, is de vader van den schrijver van _Ernest Staas_.
      G. L. Bergmann was een groot voorstander der regeering van Willem
      I; hij had het een of ander kanaal waardoor hij kennis kreeg
      aan brieven, door bekende unionisten te Leuven en te Luik aan
      partijgenooten te Lier geschreven, en deelde den inhoud aan van
      Maanen mede.

"Que voit-on, hésitation, incertitude, gêne et crainte dans la
marche du gouvernement; organisation, réorganisation et finalement
désorganisation de toutes les administrations quelconques. Encore un
choc vigoureux et la machine croule" (onderschepte brief uit Leuven aan
een ingezetene van Lier, 30 Juli 1829)[118].

[118] Bij een brief van Bergmann van 5 Aug. 1829.--De overeenkomst van
      indruk bij den opposant en bij den regeeringsman (van Doorn) is
      treffend.

"Indien Uwe Excellentie mij thans uitnoodigde rondborstig en op eer en
geweten te verklaren, of, en in welke klas van 't volk het gouvernement
nog opregte vrienden telt, zoude ik met leedwezen moeten antwoorden, in
geene" (G. L. Bergmann aan van Maanen, 17 October 1829).

Tot welke middelen men afdaalt. "Je ne dois pas cacher à V. E. une
chose, c'est que coûte que coûte il faut que Tielemans et de Potter[119]
soyent condamnés, n'importe à quoi, si le gouvernement ne veut éprouver
un rude échec, sans quoi on criera sur les toits, et le sot public, et
qui est plus sot à Bruxelles encore qu'ailleurs, criera et croira que
ces poursuites étaient des vengeances que rien n'autorisait. Selon moi,
et dans ma plus intime conviction, un juge qui ne saurait s'élever
aux plus hautes considérations d'ordre social et politique, et qui
acquitterait ces gens là, commettrait un crime de félonie; mais il
pourrait le commettre par bêtise, car V. E. n'en est pas à savoir
d'aujourd'hui sans doute, que dans le nombre il s'en trouve qui sont de
bien lourdes ganaches. C'est pour relever le moral des ganaches par la
frayeur des intérêts lésés, la plus puissante de toutes, que j'ai mis
dans le _National_ que peut-être la ville de Bruxelles cesserait d'être
résidence royale. Cela peut avoir le double effet de produire du bien à
Anvers et à Gand par l'espérance, et à Bruxelles par la peur. Il serait
utile que deux ou trois feuilles de la Hollande le répétassent, comme
venant du _National_, en ajoutant que le _National_ est d'ordinaire bien
informé. Ce sont de ces coups d'adresse dont s'alimente la politique
dans tous les pays du monde" (Libry Bagnano aan van Maanen, 23 Februari
1830).

[119] Vervolgd wegens het plan van nationale inschrijving tot
      schadeloosstelling van afgezette ambtenaren (Juste I, 185).

"La fermentation commence à se faire sentir ici, quoique peu de chose
jusqu'à présent. Aucun courrier ni diligence de Paris n'étant arrivé
aujourd'hui, la rue, devant mon habitation, est encombrée de monde qui
attend les nouvelles. En rentrant ce soir à dix heures de l'imprimerie
du _National_, j'ai reçu quelques insultes verbales, mais peu bruyantes.
J'ai cependant très distinctement entendu, dans le nombre, _van Maanen à
la lanterne, à bas les Hollandais_" (Libry Bagnano aan van Maanen, 31
Juli 1830).

       *       *       *       *       *

Belgische dagbladartikelen tusschen de omwenteling te Parijs en het
oproer te Brussel:

"Les Belges ont une nationalité qu'on ne peut affecter de méconnaître
qu'en répudiant le long témoignage de leur histoire et en ne tenant
aucun compte des nombreuses spécialités de caractère qu'ils présentent
encore aujourd'hui. Il est vrai que cette nationalité n'a pas toujours
suffi seule au maintien de leur indépendance, et que pendant longtemps
les Belges n'ont vécu de leur propre vie que moyennant les secours et
sous la protection de quelque grande puissance. C'est là une raison non
pas de nier leur nationalité, mais de la déclarer d'autant plus forte
et plus vivace, puisque l'étranger protecteur n'est jamais parvenu à
la faire s'absorber et se perdre dans sa propre nationalité. Si donc
la Belgique a des titres pour demeurer elle-même, nos voisins du Midi
doivent comprendre qu'il n'entrera jamais dans nos vues ni dans nos
intérêts de devenir simple province de la France. A la vérité il est
permis aux Français comme à nos autres voisins de bâtir tels projets
politiques qu'il plaira sur la double donnée de notre volonté de rester
Belges, et de notre disposition à préférer toujours l'espèce de
gouvernement qui nous donnera le plus de facilité pour vivre et agir
comme Belges. Car nous n'avons, aujourd'hui comme autrefois, aucun autre
motif que notre intérêt national pour aimer l'alliance d'un peuple
quelconque, ou l'autorité d'une dynastie quel qu'elle soit. Que l'on
nous demande après cela si le régime actuel nous ménage tout ce que,
comme Belges, nous avons le droit de désirer, nous répondrons non, sans
hésitation comme saus crainte. Nous ajouterons cependant que jamais
l'ancien régime français ne nous accorda une part aussi large que celle
que nous possédons aujourd'hui tout en la déclarant incomplète. Nous
dirons de plus qu'à notre avis toute réunion actuelle de la Belgique à
la France, pour devenir province de ce dernier pays, aurait encore pour
résultat immédiat la perte d'une bonne partie des avantages nationaux
que nous avons déjà. Que dire ensuite de la perte certaine que nous
ferions des chances que se présentent maintenant d'augmenter notre
importance politique? La loi fondamentale n'ouvre-te-elle pas le champ
à toutes les modifications que la Belgique peut avoir à désirer pour
prendre dans le royaume des Pays-Bas le rang que lui assignent et sa
population et l'étentue de son territoire? D'autres proportions dans
la représentation nationale, moins de complication dans le systême
électoral, un respect réel pour la liberté de la presse, d'autres bases
pour la fixation du siège de quelques grands corps de l'Etat, ce n'est
là que l'indication rapide et incomplète de ce que les nouvelles
circonstances nous permettent d'attendre, même du commun accord de tous
les pouvoirs qui président à notre organisation sociale. Nous prévoyons
l'objection que l'on va tirer contre nous de la répugnance montrée
jusqu'ici à satisfaire entièrement les Belges, même dans ce qu'ils
demandent de plus ordinaire et de moins important. Nous répondrons
que le changement survenu en France doit changer bientôt plus d'une
politique. Celle de notre gouvernement subira, la première, ces
variations indispensables. M. de Polignac n'est plus là qui donne à
notre cabinet des garanties contre nature. En proclamant le principe
de la non intervention dans les affaires des peuples, qui sans tendre
à changer les bornes de leur territoire, demandent seulement des
modifications dans leur régime intérieur, l'Angleterre force tous
les gouvernements à marcher bon gré mal gré suivant l'impulsion des
majorités. Ces deux faits nouveaux entreront pour beaucoup dans les
combinaisons qui vont servir de base au systême qui présidera désormais
à la conduite de nos hommes d'état" (_Courrier des Pays-Bas_, 10
Augustus 1830).

"Nous avons souri quand nous avons vu nos journaux ministériels montrer
de la sympathie pour les événements de France. Ils ne voient là, ou
feignent de n'y voir, qu'un mouvement passionné contre le parti-prêtre;
ils paraissent ignorer que c'est le triomphe de la légalité et de la
liberté la plus large sur toute espèce de despotisme et d'arbitraire;
le temps se chargera de le leur apprendre.... Nos adversaires
qu'espéraient-ils des événements de la France? Y trouver quelques
exemples à l'appui de leur philosophisme étroit et faux, quelques
noms imposants pour relever leur servile intolérance, avant tout sans
doute quelques arguments contre la liberté d'enseignement. Eh bien,
dans tout ce qui se fait ou se propose aux chambres dans ce moment de
passion, pas une mesure ni une proposition intolérante contre le parti
ecclésiastique, partout la liberté avec toutes ses conséquences.... Mais
ce n'est pas tout que la question religieuse: bien s'en faut. Et les
coups d'état, par exemple, dont nous aussi on nous menaçait, il y a à
peine quelques mois. Qu'on vienne encore nous parler de la nécessité de
la dictature, qu'on s'évertue donc de nouveau à découvrir dans notre loi
fondamentale un équivalent à l'article 14 de la Charte[120]. La question
de la responsabilité ministérielle aussi pourrait singulièrement
s'éclaircir aujourd'hui et bien d'autres avec elle. Arrive maintenant la
session de nos chambres, et l'on verra si le ton ne sera pas changé à
l'égard de l'opposition du Midi. On pourrait bien ne pas lui contester
même le droit de refuser, quand bon lui semble, les budgets soumis à son
suffrage.... Laissons le temps faire son oeuvre. Il est sans doute des
esprits routiniers qui n'ont pas encore compris que la situation de
l'Europe et la leur sont toutes nouvelles. Mais la lumière arrivera
vite" (_Le Politique_[121], 14 Augustus 1830).

[120] "Le Roi fait les règlements et les ordonnances nécessaires pour
      l'exécution des lois et la sécurité de l'Etat." In dit artikel
      had het ministerie-Polignac den rechtsgrond gezocht voor de
      ordonnantiën van 26 Juli 1830, die aanleiding gaven tot de
      omwenteling te Parijs.

[121] Opvolger van _Mathieu Laensberg_.

"Dans les circonstances actuelles, l'opposition veut avant tout se
montrer modérée; elle attend au lieu de réclamer, mais son silence est
loin d'être le calme de la satisfaction et s'il était mal apprécié,
force serait bien de le rompre. Contentons-nous de répéter que le
gouvernement commet une faute capitale toutes les fois qu'il laisse à la
Belgique quelque chose à envier à ses voisins" (_Journal de Verviers_,
14 Augustus 1830).

       *       *       *       *       *

Mij dunkt dat deze artikelen, dat van den _Courrier_ vooral, merkwaardig
zijn en den sleutel geven tot veel van hetgeen gevolgd is. Dikwijls is
op de gematigdheid der Belgische oppositie gewezen, zooals zij zich in
de dagen die onmiddellijk aan het oproer voorafgingen, geuit heeft. Die
gematigdheid bestaat toch meer in den vorm, dan in het wezen. Invoering
van het meerderheidsstelsel in den staat der zeventien Nederlanden
beduidde de omverwerping van dien staat zelf, zooals hij op de artikelen
van Londen gegrondvest was. De Belgen konden niet minder vragen, maar in
Holland begreep men zeer wel, dat toegeven aan de Belgische eischen,
zonder scheiding der beide helften, de opoffering van het historische
Holland beteekende. Wanneer het oproer te Brussel is uitgebroken en
Gendebien in den Haag "herstel van grieven" komt verzoeken, werpt hem de
minister Lacoste tegen, dat, bij toegeven aan dit verlangen, Holland op
zal staan. "Cette observation fut pour moi un trait de lumière, et je
conçus dès lors le projet de la séparation du Nord et du Midi"[122].
Het denkbeeld eener scheiding heeft dus niet van den aanvang af op den
voorgrond gestaan; wèl was men vóór het oproer reeds besloten, het
oogenblik dat de hulp van Frankrijk wellicht voor de Belgische oppositie
beschikbaar was, niet voorbij te laten gaan om volledig herstel van
grieven te verkrijgen[123]. Den 2{den} Augustus reeds hadden de
liberalen van den _Courrier des Pays-Bas_ zich in betrekking gesteld
met Parijs, maar den 15{den} hadden zij tot antwoord gekregen dat
Frankrijk zeker in het eerste jaar niet zou kunnen intervenieeren.
Daarop was, den 17{den} Augustus naar het schijnt, besloten den
opstand, dien men inderdaad voorbereidde, voorloopig uit te stellen
tot 15 September[124]. Den 21{sten} Augustus had daarop Gendebien
Brussel verlaten, om ook elders in het land den opstand af te bestellen.
Dit besluit van 17 Augustus verklaart het eigenaardig karakter der
gebeurtenis van den 25{sten}, die Gendebien zelf "une mauvaise farce
d'écoliers" noemt. "Beaucoup de ceux qui auraient pu diriger le
mouvement étaient absents; les autres, fidèles à la consigne, ont voulu
l'arrêter; de là incertitude, défaut de direction et par suite mouvement
désordonné de la part du peuple, qui eût agi merveilleusement s'il eût
été bien dirigé".--Hiermede stemt goed overeen wat Levae, de redacteur
van den _Belge_, aan de Potter schrijft: dat hij den 25{sten} Augustus
te middernacht, dus twee uur na het begin der ongeregeldheden, nog
welgekleede lieden gezien had, die het volk bestuurden, "mais à trois
heures du matin, lorsqu'on a mis le feu chez van Maanen, tous ces gens
_comme il faut_ avaient disparu; je n'ai plus aperçu que l'écume de la
société.... Ce peuple a bientôt senti sa force et en a profité, non pour
faire une révolution, comme l'avaient sans doute espéré ceux qui l'ont
déchaîné, mais pour faire ses _propres_ affaires: il s'est mis à brûler
les fabriques, à briser les mécaniques, à piller, à dévaster"[125].
De autoriteiten werden geheel ongemoeid gelaten; toen zij werkeloos
bleven, was het de burgerij van Brussel die de wapenen opnam en
de orde herstelde. De officieren van de burgerwacht en niet de
vertegenwoordigers van het koninklijk gezag waren nu meester van de
stad. Zoodra zij de Fransche driekleur van het stadhuis zagen wapperen,
rukten zij die af en vervingen ze niet door de Nederlandsche, maar
door de Brabantsche kleuren. Het was met deze burgerwacht dat de Prins
van Oranje in onderhandeling trad, toen hij den 31{sten} Augustus met
zijn troepen voor Brussel verscheen. De prins begon met aan een eerste
deputatie zijn voornemen mede te deelen den volgende dag "omringd door
de burgerwacht en gevolgd door de troepen" in de stad te verschijnen;
hij stelde den eisch dat de Brabantsche kleuren zouden worden
afgelegd[126]. Toen men in de stad hiervan hoorde, richtte het volk
barricades op en weigerde de Brabantsche kleuren af te leggen. Een
tweede deputatie, in den avond van den 31{sten} vertrokken, overreedde
den prins zonder troepen in de stad te komen. Des nachts zond de prins
nog een adjudant in de stad, om aan den eisch van het afleggen der
Brabantsche kleuren te herinneren; bij zijn intocht op den volgenden
morgen werd hem een brief van den commandant ter hand gesteld, waarin
hij er op voorbereid werd dat de kleuren niet waren afgelegd[127].
De prins begaf zich niettemin in de stad, waar hij natuurlijk niets
uitrichten kon, daar hij geen troepen meer bij zich had om zich te doen
gehoorzamen, en evenmin gemachtigd was om hetzij herstel van grieven te
beloven, hetzij een Belgische koningskroon aan te nemen. Het eenig
gevolg van zijn bezoek was, dat krachtens overeenkomst van den 3{den}
September de nog in de stad aanwezige troepen vertrokken, waartegen de
burgerwacht op haar eerewoord beloofde, geen verandering van dynastie te
zullen gedoogen. De prins vertrok naar den Haag, waar hij de scheiding
van Noord en Zuid bij den koning zou aanbevelen[128]. Deze kondigde aan,
dat hij de Staten-Generaal, tegen 13 September in den Haag beschreven,
de vraag zou voorleggen. Een uitstel dat België, reeds verloren voor
zijn persoon, ook voor zijn huis verloren heeft doen gaan. Na den
3{den} September toch nam de uiterste partij, die in Augustus door de
gebeurtenissen verrast was, weer geheel de overhand, en wist, door een
wanhopige krachtsinspanning, de beslissing over België's lot aan zich
te trekken. Het is deze periode der omwenteling, die het minst bekend,
enevenwel het gewichtigst is. Wij gaan er een overzicht van geven naar
de dépêches van Thomas Cartwright, den secretaris van het Engelsche
gezantschap in den Haag, die door den gezant Sir Charles Bagot naar
Brussel werd afgevaardigd, opdat de Engelsche regeering het daar
voorvallende zou kunnen vernemen uit de eerste hand[129]. Hij kwam er
den 7{den} September aan; zijn eerste brief is van den 10{den}, en
begint met te verhalen, wat sedert het vertrek van den Prins van Oranje
was gebeurd. Uit het mede opgestane Luik waren 300 vrijwilligers binnen
gekomen onder aanvoering van Charles Rogier; een kostbare hulpbende voor
de uiterste partij. Prins Frederik stond met de troepen onderwijl nog te
Vilvoorde, maar zeide den 6{den} aan een deputatie (Joseph d'Hooghvorst
en Gendebien) toe, dat hij het hoofdkwartier naar Antwerpen zou
verleggen, gelijk hij den 8{sten} ook deed. Intusschen had de koning
den 5{den} de proclamatie uitgevaardigd, waarbij hij beloofde aan de
Staten-Generaal de vraag te zullen voorleggen, of er termen waren om
verandering te brengen in de betrekkingen tusschen de twee groote deelen
van het koninkrijk. De koerier die deze proclamatie naar Brussel bracht,
kwam den 7{den} 's ochtends in de stad; hij was aan den gouverneur van
Zuid-Brabant, van der Fosse, geadresseerd. De wacht bracht hem naar het
stadhuis, waar de vergadering van notabelen zitting had, die na den
25{sten} de plundering bedwongen en zich sedert voor de rust der stad
aansprakelijk had gesteld[130]. Deze vergadering achtte het stuk niet
geschikt om te Brussel bekend te worden gemaakt; zij verkreeg dat van
der Fosse het achterhield, en vaardigde acht harer leden[131] naar Prins
Frederik te Vilvoorde af, om te verzoeken dat het zou worden ingetrokken
en door een ander vervangen, dat de scheiding reeds voltrokken zou
noemen en door den koning goedgekeurd. Zoo niet, dan vreesde men een
volksbeweging en het aannemen der Fransche driekleur[132]. Prins
Frederik verzocht dit een en ander op schrift, om het naar den Haag te
kunnen zenden. Toen de deputatie in de stad terugkwam, waren daar
Hollandsche en Antwerpsche couranten ontvangen die den tekst der
proclamatie inhielden. Van der Fosse begreep dat verdere geheimhouding
nutteloos was en liet het stuk nu ook te Brussel aanplakken, maar het
werd onmiddellijk door het volk afgescheurd. Men had het publiek in den
waan gebracht, dat de Prins van Oranje eenige dagen na den 3{den} in de
stad zou terugkeeren met de uitdrukkelijke toestemming des konings in
den eisch tot scheiding, en nu achtte het zich verraden en drong op
de onmiddellijke benoeming van een voorloopig bestuur aan[133]. De
notabelenvergadering wilde eerst nog het antwoord uit den Haag op het
door Prins Frederik overgezonden stuk afwachten. Voor het geval dat
dit antwoord weigerend zou zijn, zeiden zij de oprichting van een
revolutionnair bestuur toe, waartoe zij thans reeds de personen zouden
aanwijzen; de kamerleden zouden in zulk geval natuurlijk niet naar den
Haag vertrekken, om de vergadering der Staten-Generaal bij te wonen aan
welke 's konings vraag zou worden voorgelegd. Na deze beloften keerde de
rust in de stad terug. Den volgenden dag echter, toen de leden van het
voorloopig bestuur nu voor alsdan feitelijk zouden worden benoemd, kwam
het naberouw, en verklaarde niemand zich bereid dan de Stassart[134].
Daar nu bleek dat van hun aanwezigheid te Brussel geen partij te
trekken was, keurde de uiterste partij goed dat de kamerleden naar den
Haag gingen, ja moedigde hen zelfs daartoe aan, terwijl zij er zich den
vorigen dag hevig tegen verzet had; doch wilden de Belgische kamerleden
zich niet constitueeren tot een Belgische regeering, dan zag men hen
liever van ver dan van nabij. Nu de oprichting van een voorloopig
bestuur mislukt was, stelde de burgerwacht (met medewerking van het nog
steeds niet ontbonden wettige gemeentebestuur, dat aan het nieuwe orgaan
zijn functiën zou overdragen) een "commission de sûreté" van acht
personen in, om te waken, naar het in de instructie heette, "voor het
behoud der dynastie en de handhaving van den eisch tot scheiding van
Noord en Zuid". De acht leden waren Gendebien, Rouppe, van de Weyer,
graaf Felix van Merode, de prins van Ligne, de hertog van Ursel,
Frédéric de Sécus en de bankier Ferdinand Meeus; drie heftigen (de drie
eerstgenoemden) en vijf gematigden. Maar van de vijf gematigden waren er
twee (de prins van Ligne en de hertog van Ursel) bij afwezigheid benoemd
en bedankten; ook de baron de Sécus nam geen zitting[135]. Van den
anderen kant namen de heftigen geen genoegen met de voorwaarde, waarop
het gemeentebestuur de nieuwe commissie alleen erkennen wilde: dat
achter het woord "handhaving" in de formule bovengenoemd zou worden
ingevoegd: "door wettige middelen". Den 11{den} September liet het
gemeentebestuur zijn eisch vallen[136].

[122] Gendebien aan de Potter, 16 Sept. 1830 (bij Juste, Révolution
      belge II, 191).

[123] Vgl. wat Gendebien later in het Congres zeide over de
      vergaderingen der partijgenooten te Brussel op 7, 13, 15 en 17
      Augustus 1830 (bij Juste, Histoire du Congrès National II, 272),
      waarmede het artikel in den _Courrier_ van 10 Aug. goed
      overeenstemt.

[124] Gendebien aan de Potter, als boven.

[125] Levae aan de Potter, 4 Sept. 1830 (bij Juste, Révolution belge II,
      174).

[126] Juste II, 34.

[127] "Bruxelles le 1er septembre 1830.--Un entretien que je viens
      d'avoir avec M. le comte de Crucquenbourg, aide de camp de V. A.
      R., m'a fait connaître à mon regret le fâcheux malentendu qui
      paraît avoir existé entre V. A. R. et la seconde députation
      relativement aux couleurs adoptées par la garde bourgeoise comme
      signe de ralliement. Aucun des membres de la commission n'a
      prononcé un seul mot qui pût faire supposer l'intention de
      s'engager, au nom de la garde bourgeoise, à quitter les insignes
      imposés par les circonstances impérieuses où nous nous sommes
      trouvés la semaine dernière. Les chefs de la garde bourgeoise et
      moi, nous serions entièrement disposés à faire aux désirs de
      V. A. R. le sacrifice d'une simple question d'amour propre, mais
      l'opinion générale, énergiquement manifestée par les événemens de
      cette nuit, ne nous permet pas de renoncer _quant à présent_ aux
      couleurs brabançonnes sans nous rendre responsables des plus
      effrayantes conséquences. Je supplie respectueusement V. A. R. au
      nom de la sécurité publique, que nous avons su protéger jusqu'à
      présent, au nom de la dynastie à laquelle nous restons fidèles,
      de ne pas insister sur un point dont l'existence n'est que
      momentanée, dans l'heureux espoir que sa présence pourra, par une
      noble et entière confiance, rallier les Bruxellois et tous les
      Belges aux couleurs royales, que la force irrésistible des choses
      leur a seule fait quitter momentanément. (Signé) BARON VAN DER
      LINDEN D'HOOGHVORST" (bij een dépêche van Sir Charles Bagot, 7
      Sept. 1830; F. O.).--Met "les événemens de cette nuit" worden de
      vergadering van de officieren der burgerwacht en de volksoploop
      bedoeld, waarvan Juste (II, 38) en van der Smissen (bij de
      Kerchove de Denterghem, Préliminaires de la Révolution belge, p.
      16) spreken.--De voorstelling, die de prins van het gebeurde aan
      Bagot gaf, komt niet met den brief van d'Hooghvorst overeen. "H.
      R. H. assured me, that when the second deputation waited upon him
      at Vilvorde, they took off, of their own accord, the colors which
      they had worne upon their arrival; and in the conversation which
      then passed between him and them upon the subject of these colors,
      he had certainly understood, that upon his entering the town they
      should be no longer worne. Upon his arrival the next day before
      Brussels, and only at the moment when he met the garde bourgeoise
      close to the town, the letter, of which H. R. H. allowed me to
      take the enclosed copy, was put into his hands."

[128] Zie, behalve Juste, voor het verblijf van den prins te Brussel
      vooral de Kerchove de Denterghem; ook Stern, Geschichte Europa's
      IV, 104 (met bericht van Lamoussaye van 4 Sept. 1830).

[129] Zijn berichten zijn nog enkel door Prof. Stern gebruikt.--Voorts
      zijn voor deze periode van veel belang de stukken, uitgegeven door
      graaf de Kerchove de Denterghem in de Revue de Belgique van 1897
      (Les Préliminaires de la Révolution belge).

[130] "This assembly is the council which directs the course of policy
      adopted by the Belgians, and is composed of all persons of
      property or influence belonging to this country who choose to
      resort to it. It was first formed on the 27th in the outset of
      this insurrection, when Monsieur de Sécus was named president
      [Juste II, 27]. As the insurrection appeared to gain strength and
      ground, this assembly became more numerous, and it has lately been
      attended by many of the principal nobles of this place as well as
      the members of the States General. It has not assumed any title,
      nor is it openly avowed, but it is the spring which directs
      ostensibly the whole machine now in movement, and I cannot
      describe it better than by saying it is the Great Council of this
      insurrection."

[131] Den graaf van Aerschot, baron Joseph d'Hooghvorst, en voorts de
      kamerleden de Brouckere, de Gerlache, de Langhe, le Hon, Huysman
      d'Annecroix en Surlet de Chokier.

[132] Het bericht van Cartwright is zoo goed als uit de eerste hand,
      daar hij juist na het vertrek der deputatie Vilvoorde passeerde en
      daar door Prins Frederik ontvangen werd, die hem mededeelde wat de
      heeren hadden gezegd. "They plainly told H. R. H. that all parties
      were united in requesting a complete and unqualified declaration
      on the part of His Majesty, that He consented to an immediate
      separation of the Southern from the Northern Provinces, and that
      nothing short of it would be deemed satisfactory". Werd de
      proclamatie van den 5den bekend gemaakt, "they would not be
      responsible that in the moment of irritation, when carried away
      by their excited feeling, the enraged populace might not hoist
      the French tricolour flag in spite of all endeavours to restrain
      them."

[133] "I do not believe from what I can learn from the best sources,
      that H. R. H. ever pledged himself to return here on the 6th, but
      the leaders having made this idea current, when it was generally
      credited they took advantage of it to excite the feeling of the
      people against H. R. H. by representing Him as having broken
      faith, and they were glad of such an opportunity of counteracting
      the popularity he had certainly gained by entering the town on the
      1st and his general conduct during his stay in it."

[134] "On the 8th, a most extraordinary change occurred in the
      resolutions of the assembly.... When it came to the question of
      actually nominating the individuals to compose the Provisional
      Government, the deputies de Celles, Brouckere, de Langhe, seemed
      to have perceived that it began to be a very serious affair;
      that they were closing the door to any reconciliation with the
      Government, and their cooler judgments induced them to decline
      the honour the assembly proposed to confer upon them. Monsieur de
      Stassart alone had courage to declare his readiness to accept the
      post."

[135] Hij werd den 14den September vervangen door graaf de Vilain XIIII,
      die evenmin zitting nam.

[136] Zie de Kerchove de Deuterghem, bl. 48.

In de nieuwe commissie, gelijk in de burgerwacht zelf, waren dus twee
richtingen vertegenwoordigd. Ziehier hoe Cartwright ze onderscheidt.
"The liberal party is the least numerous, and its leaders, with the
exception of M. de Celles, Stassart and one or two others, neither of
family, nor influence, nor property, but are chiefly young men who
idolize M. de Potter as their divinity, and certain lawyers who are
editors or scribblers in the _Courrier des Pays-Bas_. They are of the
school of M. Lafayette, and I believe them to be ready to go any lengths
rather than to be ruled any longer by the present dynasty.--The catholic
party[137] consists of all the nobles and persons of wealth and
influence in the country, the most respectable inhabitants concerned
in trade, and the clergy. They wish that Belgium should have its own
independent institutions, but certainly do not desire to withdraw their
allegiance to the House of Nassau.... The desire to repel any attempt to
introduce troops into the town before the separation was satisfactorily
decided has been the common tie which kept them perfectly united to
all appearance so long as Prince Frederick remained at Vilvorde. The
decision therefore which the government has taken to withdraw the troops
from the immediate neighbourhood of the town has certainly been very
judicious, and is already shewing its effects, for it has not only
removed out of the way of the leaders of this insurrection the power of
sounding the alarm, with which they at pleasure increased the excitement
among the people and rallied the spirits of those who were inclined to
relax in their ardour for the revolutionary cause, but by taking from
the inhabitants all necessity for thinking of further defence, has
left them to quarrel among themselves, and indeed evident symptoms of
dissentions have already manifested themselves within these two days....
The liberals or violent party hold the rabble in their pay and may put
them in motion at pleasure.... Only last night an attempt was made to
burn an hospital where there are a few sick soldiers, and the principal
surgeon is a Dutchman. A thousand men of the lowest class have been
enrolled very improperly in the Burghers guard and receive a florin each
_per diem_.... The town is now beginning to feel the evil effects of
the revolt, commerce is at a complete stand and the retail trade has
suffered most severely from the alarm which has induced hundreds of
families to leave the place. The Bank up to yesterday refused to change
their own bills at any other rate than giving only one fifth in cash,
so that a person presenting a bill for 500 florins only obtained 100
florins in money and the rest in bank bills. This want of money has
caused the most serious inconvenience, and if matters remain _in statu
quo_ for a week or two longer, great apprehensions are entertained that
several bankruptcies will declare themselves in different parts of the
country.... A change must take place, and I am inclined to think from
the best information that one of the two following cases will occur
shortly. Either the catholic party will upon finding the excitement
abating take the first plausible pretext of declaring themselves content
to await the result of the only legal mode of settling the question of
separation;--or the liberals will with the aid of the rabble carry their
point and declare for France. The object of this party is to establish
the independence of Belgium under the protection of France, but few of
the nobles, manufacturers or persons connected with trade being in favor
of it, I cannot believe it will be attempted in any earnest. The leaders
complain of having been but badly seconded by the towns in Belgium
with exception of Louvain and Liege, where the insurrection has been
complete. Antwerp has decided on an address to the King, and Ghent is
expected to follow the example"[138].

[137] Later spreekt hij, meer juist, van "de gematigden".

[138] Tot zoover Cartwright 10 September.--"Gand et surtout Anvers
      jettent les hauts cris. Messieurs du commerce et de l'industrie
      ont peur que, le divorce accompli, les Hollandais ne mettent
      l'Escaut en bouteilles" (Lesbroussart aan de Potter. 9 Sept. 1830;
      bij Juste II, 181).--In de verzameling-van Maanen berusten een
      vrij groot aantal brieven uit de eerste helft van September,
      geschreven uit Kortrijk, Oudenaarde, Gent, Aalst, Antwerpen, Lier,
      Borgworm.--Overal is het nog stil, vooral in de beide Vlaanderen.
      "De rebellen hadden eerst _grieven_. Zij eischen alsnu de
      _scheiding van het Rijk_. Morgen bevelen zij den _afstand des
      Konings_, en overmorgen de vereeniging met Frankrijk" (Audoor,
      Oudenaarde 11 Sept.).--"Gelooft Z. M. misschien, dat de gevraagde
      afscheiding van Noord en Zuid, al wierd zij dadelijk toegestaan
      onder de gunstigste voorwaarden voor de rebellen, de rust zoude
      herstellen en de Fransche factie tot zwijgen brengen?.... De kroon
      die men veinst de dynastie over het Walenland te willen laten
      dragen, zal op een prijs gesteld worden dien het aloude Oranjehuis
      niet kan aannemen zonder zich bij de tegenwoordige en toekomende
      generatiën te onteeren. Bukt men niet onder dat smadelijk juk [van
      Roomsch te worden, meent hij], dan wordt de gebrandmerkte troon
      aan een zoon van d'Orléans opgedragen..... Ik vertel hier geen
      sprookjes; dit is het plan, immers de correspondentie wakkert alle
      subalterne agenten aan, om het volk met dat denkbeeld vertrouwd
      te maken. Men snoeft op stellige beloften van het Fransche
      gouvernement, om _à point nommé_ te hulp te komen.... Hier in de
      Kempen is alles gerust en vindt men tot nu toe niet het minste
      spoor van oproergeest. Deze provincie en de Vlaanderen zijn door
      het onderwijs al meer Nederlandsch geworden als de woelzieke
      Waalsche" (Bergmann, Lier 14 Sept.).--"De Belgische provinciën
      willen geene republiek uitmaken; zij willen nog minder deel maken
      van Frankrijk" (Schuermans, Aalst 16 Sept.).--"Tout est tranquille
      dans les provinces flamandes jusqu'à présent. Toujours est-il vrai
      que les contributions ne rentrent pas; que ce serait imprudent
      d'en forcer le payement par exécution, et que des embarras
      financiers pour le service public en seront bientôt le
      résultat...." (Audoor, Gent 19 Sept.).

Den 14{den} September schrijft Cartwright als volgt:

"A most violent struggle is at this moment going on between the two
parties in the council at the Hôtel de Ville. Since Sunday morning[139]
the liberals have three several times attempted to proclaim a
Provisional Government, which has only failed through the resolution
with which it was met by the Barons d'Hooghvorst[140] and their
adherents. In the terms of a proclamation, issued by the _commission de
sûreté_, the liberals saw an inclination to return to order, which but
ill accorded with their views, and they have consequently been directing
all their efforts to overturn that commission[141].... Such a step
as proclaiming a Provisional Government at the moment the King's
speech[142] might be expected to arrive, could only have been pressed by
a party resolved to carry matters to extremities, and who feared to find
in that document a communication which might satisfy the public mind.
The nature, impolicy and folly of such a measure were set forth in their
true light, and the moderate party prevailed on the council to reject
the proposition.... The moderate party would desire nothing better than
to find some door open to them, by which they could with consistency
get out of this scrape, and much as I am convinced they wish it, they
still profess that they never will abandon the cause in which they have
embarked, until some satisfactory assurance be given by the King, that
the separation shall have H. M.'s consent.... The Barons d'Hooghvorst
are very popular with the respectable inhabitants, among whom they
have a very large party, and by whom they are very much respected, and
were they to receive on the part of the King any assurance which they
might offer to their party as perfectly satisfactory, I am convinced
it is not only in their power to do so, but that they would instantly
reestablish the King's government and authority.... There is such a
dread that the crisis will be attended with tumult and disorder of the
most vicious descriptions, in case the liberal party succeed in their
schemes, that hundreds of persons have been leaving the town yesterday
and to-day, and among them many of the Bourgeois themselves. The
nobility evidently desire to quit the town from the fear that they may
be considered as countenancing the revolt, and they have all either
retired to the country, or have proceeded to the Hague.... Arms continue
to arrive from Liege, and quantities of pikes are making to arm the
rabble in case of force being used. The colliers from the neighbourhood
of Mons, known under the name of the Borains, alone amount to 15.000
men, all too willingly to lend their assistance when called upon."

[139] 12 September.

[140] Emanuel, den commandant der burgerwacht, en diens broeder Joseph.

[141] "Nous sommes toujours dans la légalité, cette niaiserie qui fait
      sourire tous les gens éclairés, et que certaines gens n'ont
      imaginé que parce qu' ils s'étaient mis en avant et qu'ils
      craignent, non sans raison, pour leur cou.... Tous ces messieurs
      rêvaient déjà, il y a quelque temps, lorsque le prince était ici,
      aux postes élevés qui les attendaient dans leur imagination; l'un
      d'eux poussa le délire jusqu' à parler d'un ton de protecteur à
      moi" (Levae aan de Potter, ± 13 Sept. 1830; bij Juste II, 186).

[142] Ter opening van de zitting der Staten-Generaal.

Cartwright 17 September: "The King's speech reached Brussels on the
evening of the 14{th} and has not had the effect of satisfying either
party. On the same day it was received, a dinner was given by the
sections to the deputation from Liege[143] as well as the officers of
the Liegeois guard, of whom about 150 still remain at Brussels, the
rest having been found too disorderly and inclined to mischief to
render them a desirable aid in the unsettled state of the town, and
were consequently sent back to Liege the end of last week. This dinner
was attended by the staff of the Garde Bourgeoise, but the Barons
d'Hooghvorst, and most of the moderate party, were not present. About
six, the staff retired on account of their duties at the Hôtel de Ville,
when the commander of the Liegeois, Monsieur Rogier, an attorney, was
called to the chair. Soon afterwards he announced the receipt of the
King's speech, which he read aloud to the company, but every sentence
was received with strong marks of disapprobation, which increased as he
proceeded, until at length, when he read the last paragraph but one,
wherein the King declares he will not yield to faction[144], an uproar
ensued which beggars all description. My informant, who is an officer of
the Garde Bourgeoise and was present from motives of curiosity, told me
that the cries of _aux armes, vive la liberté, à bas le Roi_ resounded
on all sides. Swords were unsheathed and the tumult and exaltation so
great that for many minutes the President could not proceed, and when at
length he terminated, the speech was burnt amidst the acclamations of
the company. Monsieur Jottrand, one of the editors of the _Courrier_,
then addressed the assembly and said that though the King in the
commencement of his speech had spoken _en Rodomont_[145], he had in
the sequel given proofs of a better disposition by proposing the two
points for the immediate discussion of the States General[146], and
he recommended that the result of that discussion should be awaited
with patience. Monsieur Claes, another of the editors of that paper,
supported Monsieur Jottrand, and though this opinion was evidently
participated but by very few, some sort of order was by degrees
reestablished. Whilst this scene was in full force, the people had
collected in the neighbourhood of the Hôtel de Ville to the number of
several hundreds, and instigated by secret agents, burnt the King's
speech, and evinced such a disposition to riot as to render it expedient
to beat the _générale_. The Garde Bourgeoise in a few minutes mustered
2000 strong, in time to prevent some incendiaries from setting fire to
the theatre, and in an hour afterwards the effervescence was completely
subdued.

[143] "Deputations have arrived from various towns during the last three
      days, to offer succour in men, in case of need" (Cartwright 14
      Sept.).

[144] In den Franschen tekst: "Tout préparé à aller au-devant des
      voeux equitables, je ne céderai jamais à l'esprit de parti, et
      je ne consentirai jamais à des mesures qui sacrifieraient le
      bien-être et les intérêts de la patrie aux passions et à la
      violence".

[145] Met "his speech" wordt blijkbaar hier het geheel van troonrede en
      koninklijke boodschap bedoeld, zoodat de qualificatie van Jottrand
      niet het begin der eigenlijke rede, maar den in de vorige noot
      afgedrukten volzin geldt.

[146] "1º. Of de ondervinding de noodzakelijkheid heeft aangetoond, om
      de nationale instellingen te wijzigen.

      2º. Of, in dat geval, de betrekkingen, door de tractaten en door
      de Grondwet tusschen de twee groote afdeelingen van het koninkrijk
      gevestigd, tot bevordering van het gemeenschappelijk belang in
      vorm of aard zouden behooren te worden veranderd".

The _commission de sûreté_ remained _en permanence_ during the night,
and on Wednesday morning four deputies from each section were summoned
to the Hôtel de Ville, to deliberate on the measures to be adopted
consequent upon the King's speech. To this meeting were also cited the
deputations from Liege, Luxemburg and other towns, now at Brussels....
When Count Merode in the name of the _commission de sûreté_ proposed to
send an instruction to their members at the States General to press the
separation as necessary, to be declared without loss of time, and to put
them in possession of the impression produced by the King's speech, the
deputies from Liege strongly opposed such a proceeding. They insisted
that a Provisional Government should be declared forthwith,--that all
further transactions with the King's Government were useless and absurd,
and that the Bruxellois were deceiving the expectations of the rest of
Belgium by the slow and cautious course they were disposed to follow.
The Bruxellois declared that their desire and intention was to keep
within what they considered the _voie légale_; that their deputies being
at the Hague, they were willing to await the result of their efforts
before they took any further step, but that they wished to send them
an exposé of their views, that they might be laid before the King, to
prove H. M. the necessity of recommending to the States General that the
separation should be promptly settled. The Liegeois, supported by the
deputies from all the other towns, declared that they were extremely
dissatisfied with the conduct of the Bruxellois, who if they would not
of their own accord take more decided measures, should be made to adopt
them by extraordinary means; and they then attempted to intimidate them
by threatening them not only to summon a force from Liege and other
towns to impel them forward, but to let loose upon them the population
from the Borinage.... A violent dispute followed, but the Bruxellois
remained firm, and the result was that the Liegeois and their adherents,
finding they could not carry their point, seceded from the meeting. Only
one of the deputies of the sections of Brussels followed them, and that
was Monsieur Ducpétiaux, an intimate friend of Monsieur de Potter and a
violent liberal.... The Liegeois and their friends, when they seceded,
retired to the Hôtel de la Paix, the inn where they had dined the day
previous, and there drew up another address, which directs the deputies
to return if they cannot in the Chamber establish the principle of the
separation immediately....

It was always expected that disturbances would be fomented on Tuesday
night, and it is now beyond doubt evident that the dinner given on the
very day the speech was to be received at Brussels, and the attempts
at disturbances instigated by secret agents, who _themselves_ burnt
the speech to excite the rabble, were parts of a deep plan to throw the
town into confusion in the midst of which the Provisional Government
was to be established, and it is a matter of some consequence that
notwithstanding every effort was used to ensure the success of the
object in view, the wild schemes of the violent party completely
failed. The language against the Royal Family and the general tone
which prevailed at the dinner disgusted even many of the most furious
liberals, and at the Hôtel de Ville, Monsieur Jottrand, Claes and Remi,
who have hitherto been regarded as advocates for the violent party,
sided completely with the moderates.

The liberals are becoming more exasperated every day, and now are
completely led by Monsieur Ducpétiaux and the deputation from Liege,
composed chiefly of young men of the most exaggerated opinions. They
have since Tuesday formed two clubs, one at the Hôtel de la Paix with
Monsieur Rogier president and Monsieur Ducpétiaux vice-president, and
the other at the Hôtel de Bavière, where I am told the language used is
equal to any in the times of the French Revolution, and yesterday at the
fermer they voted an address to the commission de sûreté to engage that
body to proclaim a Provisional Government.... Not a night passes without
attempts of some kind to create disorders, and yesterday evening a mob
of at least 2000 persons remained for some hours collected in front of
the Hôtel de Ville.... There is an open rupture between the two parties
since Tuesday, and the struggle is most tremendous. Although at the
meeting at the Hôtel de Ville on that day, the moderate party were well
supported and carried their point, they have by the intrigues and
mischievous efforts of their adversaries very great difficulty in
maintaining their ascendancy, and unless they receive some moral support
by favorable intelligence from the Hague, they will probably fall, for
they are losing ground among the populace every hour. I cannot form an
idea what they will do when pressed to the last, but I shall never be
surprised to learn that a majority of the Bourgeoisie have made an
overture to the troops to enter the town, sooner than cooperate in
establishing a Provisional Government[147]. The crisis is working its
way very rapidly."

Cartwright 19 September: "The Committee of Public Safety as yet
maintains its ground, and firmly resists the project of the liberals
to proclaim a Provisional Government, but the moderate party is so
undermined, it is very probable the present fabric will fall within
48 hours.... Were the King to support the moderates at this moment
by issuing a proclamation thanking the Garde Bourgeoise for the
tranquillity they had maintained and protection they had given to
private property,--were H. M. to declare frankly He would take into
immediate consideration their grievances,--and were He to follow this
up by an amnesty, I am very much inclined to think from all I hear
_in various quarters_, that H. M. would find a large portion of the
inhabitants well disposed to receive his troops, provided they were
Belgians. So many persons even among the moderate party stand committed
for having been impelled by the force of circumstances beyond what they
at first conceived possible, and from this insurrection having taken a
much more serious turn than they ever contemplated, that they now want
some assurance they may not consider themselves as compromised with the
Government, and till they obtain some sort of support as I have hinted
at above, they will still cling to the machine as long as it is in
motion...."

[147] Over de uitnoodigingen, die Prins Frederik inderdaad bereikten,
      zie Juste II, 91.

Op den dag dat deze dépêche geschreven werd, Zondag 19 September,
had een in zichzelf nietig voorval plaats, dat de breuk tusschen
de twee partijen verhaastte. De Luikenaars maakten dien dag, bij een
eigenmachtig uitgevoerde verkenning naar den kant van Tervueren,
vier paarden van de maréchaussée van Prins Frederik buit; de
veiligheidscommissie en de krijgsraad zonden deze paarden terug,
verontschuldigden zich bij den prins, en waarschuwden bij proclamatie
tegen alle dergelijk bedrijf[148]. "The Liegeois and liberals were much
displeased at the proclamation, as well as at the approbation it met
with from the generality of the Burghers and better disposed persons,
and raising a cry that the moderates wished to betray the people, about
half past six on Sunday evening, 30 of them, with colours flying and
drum beating, forced their way into the Hôtel de Ville, and entered the
room where the council of the Garde Bourgeoise was holding its sittings.
They insisted that the person who had drawn up the proclamation should
be delivered up to them. Monsieur d'Hooghvorst refused to accede to
their demand, seized their colour, upbraided them with their disorderly
conduct, and after a warm altercation they retired, probably from not
being in sufficient numbers effectually to resist the threat made to
turn them out by force. They then went to their quarters, but the
rabble, who had been during the whole day in front of the Hôtel de
Ville, remained there in considerable numbers all the evening,
continually repeating the cry, that they were betrayed by their leaders,
and that they wanted arms to march to Vilvorde and attack the troops.
They were prompted to this movement by the Liegeois and some secret
agents, who have been very busy here, since the commencement of this
insurrection, and about one o'clock in the morning of the 20{th} they
became so riotous, that the Garde Bourgeoise fired on them, killed two
and wounded several, when the rest dispersed. About seven they returned
in greater numbers with the Liegeois to support them, and made a sudden
attack on the post at the Hôtel de Ville; they disarmed the guard, made
themselves master of that building without any difficulty, and seized
what arms they could find there, which consisted in a few cases of
muskets and several pikes. They then separated themselves into different
parties, to attempt and disarm other posts, and in some instances they
succeeded. The rest of the 20{th} they passed in parading the town in
different detachments in good order, trying to enrol men, as they said,
to attack the troops at Vilvorde. I met one of these detachments,
consisting of about 200 men, marching very regularly, and followed by
300 or 400 of the rabble, who, could they have procured arms, would have
fallen into the ranks. Monsieur Ducpétiaux, the most violent liberal
leader, was in the ranks, performing the duties of a soldier. The Garde
Bourgeoise, with the exception of those who had been disarmed, occupied
several posts in force throughout the day, but they neither interfered
actively to suppress the movement of the Liegeois and their followers,
nor were they at all molested by them. Nothing was heard of the
Committee of Public Safety, nor of the council of the Garde Bourgeoise
from the moment the Hôtel de Ville was entered by the populace, and this
movement so far succeeded in one of its objects, that it overturned
the authorities against whom it was directed. Though there was in
fact no authority in existence since the 20{th} and 21{st}, those
days nevertheless passed quietly, with the exception of the agitation
resulting from such a state of confusion, but there was no attempt at
pillage or tumult. Great alarm certainly pervaded the town; all the
shops were shut, and no business whatever was done by the merchants,
bankers, or tradesmen. The night of the 20{th} was perfectly quiet.

[148] "De pareils actes sont de nature à exposer sans nécessité les
      habitants de cette ville aux conséquences funestes d'une agression
      militaire que ceux-ci ne cherchent pas à provoquer" (Juste II,
      89).

About the middle of the 20{th}, a list was circulated with the names of
the eight following individuals as members of a Provisional Government:
Count d'Oultremont, of Liege; Count de Mérode (Brussels), MM. de
Stassart (Namur), Gendebien (Mons), van de Weyer (Brussels), Raikem
(Liege), van Meenen (Louvain), de Potter (Bruges).--I believe it may be
considered certain, that this list emanated from the liberal club at
the Salle de St. Georges[149], and seems merely to have been a project
put forward by the liberals, in the hopes it would be supported and
sanctioned by the sections, and the individuals therein named would
instantly come forward and act. On the morning of the 21{st}, lists
with the names of the eight individuals above mentioned were sent from
the Hôtel de Ville (which was in possession of the liberals) to the
commander of each of the different sections, for the purpose of being
approved by them, but the chief of one assured me that not a single
individual in his section signed the same, and I believe but few
signatures were affixed to this project.

[149] Hier hadden zich thans de beide clubs uit het hôtel de la Paix en
      uit het hôtel de Bavière vereenigd.

Monsieur van der Fosse, governor of the province, left the town on the
evening of the 20{th} so soon as he heard of the attempt to form a
Provisional Government, which failed, there being no one of sufficient
courage at that moment to put himself at its head, and though the
arrival of Monsieur de Potter was announced for the evening of the
20{th} to give the finishing stroke to the plan, he never made his
appearance. Monsieur d'Hooghvorst, the commander, convoked the sections
of the Garde Bourgeoise on the morning of the 21{st} and went round to
each separately, to entreat them in the state the town then was, to
remain firm to their duty; to protect the public tranquillity, and their
own property; that what passed beyond the walls did not concern them;
that the Count van der Meere had taken the command of a free corps which
had been formed, and whatever he and his followers chose to undertake,
would rest solely upon their own responsibility. Several of the
respectable Burghers on hearing this appeal, consented to continue
their services a short time longer. Monsieur d'Hooghvorst to preserve
order as much as possible amidst the anarchy which reigned in the town,
established himself again at the Hôtel de Ville on the evening of the
21{st}, and remained till he resigned on the 22{nd}, but he was alone
and unaided by anyone, and totally without a shadow of power. The free
corps was to have acted as partizans in bands of 50 or 100 each, but was
never effected[150], because the attention of the Liegeois was directed
shortly afterwards to more serious matters.

[150] Mémoires du comte van der Meere, p. 153.--Hijzelf verliet de stad.

About two o'clock on the evening of the 21{st} a sudden alarm was
given, that a detachment of dragoons had been seen within a short
distance of one of the gates of the town, the Porte de Schaerbeek. The
tocsin was immediately sounded and, without exaggeration, in a _very
few_ minutes the whole population was in motion. The few cannon in the
town were drawn by men to the different gates, the streets were unpaved,
barricades erected, and every measure put in force which could at all
contribute towards a determined resistance. The barriers were instantly
closed, and persons who wished to enter searched.

An opinion instantly became general that the town was to be immediately
attacked, unless the inhabitants made an entire submission, and the
preparations for defence proved that there was a fixed resolution to
use every effort to repulse a forcible entry, if attempted on the part
of the army. The Liegeois gave the greatest impulse to this movement,
made every exertion to increase the excitement, and shewed an almost
incredible zeal and activity in the cause in which they had embarked.
About an hour after the alarm was first given, they left the town with
some other associates to reconnoitre, and having fallen in with some
dragoons on the road to Vilvorde, a few men were lost on each side. They
returned to the town about eight in the evening, and it being evident
that a strong force was advancing upon Brussels, all means were employed
to arm the rabble, which shewed itself in great numbers. During the
night many domiciliary visits were made to obtain some muskets from the
Burghers, others were seized by force, and in the end there were very
few of the inhabitants, originally composing the Burghers Guard, who
retained them on the 22{nd}. Advice was sent off to Liege, Louvain,
Wavre, the Borinage for assistance, and the tocsin was sounded in all
the villages in the immediate neighbourhood of Brussels, which brought
in some hundreds of men.

On the 22{nd}, about one in the morning, an alarm was sounded, and the
people were instantly under arms, but on parties being sent out, it
proved unfounded. About eight o'clock 2000 men went out of the town to
attack the advanced posts, which were within a league of Brussels at a
village called Dieghem, and some skirmishing took place, when the rebels
killed a few of the military, but lost more themselves and about 20
prisoners. They remained in advance of the town till evening. The
proclamation of the Prince Frederick[151] announcing the King's decision
that His troops should proceed to occupy the town, became generally
known in the course of the morning, and many of the Burghers declared
themselves satisfied with the terms in which the amnesty was offered
to all but the leaders who had fomented the insurrection[152]. Baron
d'Hooghvorst resigned the command of the Guard, and declared he should
thenceforth only serve as a simple soldier to aid in preserving order;
and all that was moderate and respectable immediately followed his
example. The command was then assumed by a Monsieur Pletinckx, a man of
the most violent principles, who is the proprietor of the Hôtel de la
Paix, where the dinner was given on the 14{th} to the Liegeois, and the
liberal club was first established.

[151] Juste II, 103.

[152] "Un généreux oubli s'étendra sur les fautes et les démarches
      irrégulières que les circonstances ont produites. Les auteurs
      principaux d'actes trop criminels pour espérer d'échapper à la
      sévérité des lois, des étrangers qui, abusant de l'hospitalité,
      sont venus organiser parmi vous le désordre, seront seuls et
      justement frappés".

The agitation and anxiety was intense during the 22{nd}, the barricades
and breastworks were multiplied and strengthened, and every street was
filled with groups of rabble who wandered two and three together through
the town, armed with muskets taken from the Burghers. Aid also arrived
from various quarters, and I saw one party enter from Louvain consisting
of about 300 men of a resolute appearance, chiefly of the class of
peasants, well armed and marching as if perfectly disciplined. The town
was literally swarming with persons of this description, generally
dressed _en sarran_, which is the custom of the peasantry of Belgium.

The night was perfectly quiet.--The morning of the 23{rd} the troops
were discovered drawn up on the heights in the neighbourhood, and about
a quarter after eight the first shot was fired from the Boulevard
adjoining the Porte de Louvain, and was returned by the artillery in
position opposite that gate, which sent a few shots into the lower part
of the town. The troops then commenced the attack on the upper part of
the town by marching to the gates of Schaerbeek, Louvain and Namur at
about the same moment, and they entered at each without much difficulty.
At a quarter before nine the Chasseurs of the Guard entered the Park;
they dispersed themselves through the trees, and the Park was occupied
with hardly any opposition. So far I was an eye-witness, but in a short
time afterwards heavy firing commenced on all sides, which lasted till
night put an end to it.

On the 24{th} the firing commenced at eight, and was if anything more
heavy than on the 23{rd}. It continued occasionally during the night,
and yesterday[153] commenced at dawn, and lasted without intermission
till sunset, though at times more slack than on the preceding days.

[153] 25 September.

During those three days I was completely cut off from all communication
beyond the house[154] by the warm contest which was incessantly carried
on, before the very door, between the troops and the people, and finding
that no apparent advantage was gained by either party, and being
naturally very anxious to obtain a correct account for your Lordships
information of what was passing around me, I determined on removing from
the Embassy, which I accordingly did early this morning. It was only
then that I became fully aware of the lamentable state of things in
Brussels, as I now give them to your Lordship.

[154] Het hôtel van het Engelsche gezantschap, aan het Park gelegen.

After three days contest without a minutes interruption, the troops not
only do not make any progress, but they are not masters of as much
ground as they were on the first day. They now have possession of the
two Palaces which front the Park, the Park itself, and the three gates
in the upper town, two of which are very near the Park. They have also
the Boulevards from the Porte de Schaerbeek to the Porte de Namur, but
they have nothing besides. The Place Royale which commands one entrance
into the Park from the lower town, and the Rue Royale Neuve, which leads
from the Park to the Porte de Schaerbeek, both most important points as
they would give to the troops entire possession of the upper town, are
still in the hands of the people, and every attempt to carry them has
entirely failed. The entrance from the Park to the Place Royale is
barricaded, with two cannon to defend it. All the windows of the houses
adjoining on the place are filled with men, who keep up an eternal, and
too effective fire on any of the military who come within their view.
This is the system followed in every part, and the perseverance and
determined spirit with which it is pursued, makes it very difficult to
think that the troops will ever be able to subdue it, and if at all,
without an immense loss of lives.

I have not yet been able to ascertain the exact amount of the military
killed and wounded up to this moment, but from the nature of the
contest, I fear it must be very considerable. Those who are dangerously
wounded are taken to the Palaces, and the rest to this place[155] or
Malines and Antwerp. The people fight with most desperate resolution;
they took on the 24{th} two pieces of cannon by rushing out upon them
in vast numbers and overpowering the men who were with them; but these
cannon were retaken yesterday. An officer of the Lancers[156] who was
sent in on Friday with a flag of truce was seized by the people,
ill-treated in every way, almost dragged to the Hôtel de Ville, where he
was retained as a prisoner. Several of the troops were made prisoners at
the commencement, when they entered the town without sufficient caution.
The town has been on fire various times, and in some instances the fire
did not arise from accident, but was laid intentionally by the populace.
On Thursday the rabble, to shew their detestation of the Dutch nation,
set fire to a Dutch school, which extended to a riding house adjoining,
and it was entirely consumed. A whole street has been burned near
the Porte de Schaerbeek, and not a day passes without some terrible
conflagration. This day as I was leaving the town, another fire
manifested itself and appeared very extensive.

[155] Vilvoorde.

[156] De luitenant-kolonel de Gumoëns.--"Friday" is 24 September.

This morning the firing recommenced about seven, and when I left the
gate of Louvain at half after eleven, some artillery had been opened
within forty paces of the Hôtel de Bellevue, which forms the corner
house of the Place Royale and the Park, and which is filled from the
cellar to the roof with the armed rabble.

The soldiers are now disheartened and many of the officiers of my
acquaintance, and one or two indeed holding high rank in the army, with
whom I conversed, are of opinion that either a negotiation would be
attempted, or the troops drawn off in the evening to occupy a position
on the heights beyond the town. They all agreed that unless some great
advantage was gained in the course of the day, there would be little use
in persevering in the contest....

I am told by an Englishman, who with difficulty got out of the lower
town this morning, that the exasperation is intense, and is now gaining
all classes, even the most respectable inhabitants; and all are equally
infuriated at the ruin brought upon their town. The animosity and
detestation of the Dutch, to whom the whole population join in
attributing the melancholy results of this attack, are carried to such
a pitch that it is impossible to say what horrid excesses may not be
committed on any unfortunate individual of that nation upon whom they
may lay their hands. To give your Lordship an instance of this feeling:
my informant told me that on Friday evening hundreds of persons flocked
in a tumult to the King's Church, where the service is performed in
Dutch, and after one of them had ascended the pulpit and made a mockery
of religion amidst the applauses of the multitude, the whole of the
interior was totally demolished" (Cartwright 26 September, geschreven
uit Vilvoorde).

"In my last I stated that as I left the gate of Louvain at half after
eleven on the 26{th}, some artillery had been placed within forty paces
of the Hôtel de Bellevue to dislodge if possible the rebels from that
building. Within half an hour afterwards a most furious effort was made
by the people to drive the troops from the Park, and the grenadiers lost
60 men in the space of half an hour in the stand they made against them.
A piece of cannon was placed in the Hôtel de Bellevue, from which were
fired square pieces of iron, which have caused with few exceptions most
incurable wounds. In the evening the fire was laid to a house next to
the wing of the Palace usually inhabited by Prince Frederick, which soon
gained that building, but fortunately by the exertions of the persons in
the palace, aided by some soldiers, it was extinguished.

Early in the evening preparations were made to carry a retreat into
effect during the night. The wounded were removed from the palaces and
by four in the morning yesterday every soldier was beyond the gates of
the town.... Monsieur d'Hooghvorst when he saw the resistance was firm,
and would prove successful, went on the night of the 25{th} with two
others, to obtain from Prince Frederick the assurance that the troops
should be withdrawn seven leagues from the town. The proposition was
refused, and he then appears to have made this a pretext for again
coming forward as the ostensible leader of the people. He and some
others immediately established themselves _en permanence_ at the Hôtel
de Ville, and the next day they formed a Provisional Government[157]....
All parties have united, and this rebellion is now to become a national
question. The moderates and better disposed inhabitants, who ten days
since were actually begging for the entry of the troops, from the moment
they saw the efforts of the armed populace were to be successful, and
that the army would be repulsed, joined the cause, declared themselves,
and they are now all identified with the liberals, and form but one
party, and have but one object: to drive the troops back to Holland.
This is their cry, and every moment confirms me more in the opinion,
that a general rising cannot be prevented throughout the whole of the
Netherlands properly so called" (Cartwright 28 September, uit
Vilvoorde).

[157] d'Hooghvorst, Charles Rogier, Felix van Merode, Gendebien, van de
      Weyer, Jolly; op den volgenden dag ook de Potter.

       *       *       *       *       *

Inderdaad was, nu de gematigde partij zich aansloot, binnen enkele
dagen het grootste deel van België in opstand. De regeering immers
was voor aller oogen verslagen; zij kon niemand meer tegen het geweld
der omwentelingspartij beschermen. Niet ieder evenwel, die voor het
oogenblik het gezag van het voorloopig bestuur erkende, beoogde voor de
toekomst hetzelfde. Cartwright, die den 29{sten} September te Brussel
terugkeerde, onderscheidt vier partijen: een wil de inlijving bij
Frankrijk, een de republiek, een het koningschap van een Orleans, een
dat van den Prins van Oranje[158]. De partij voor de republiek vormde,
zoo al niet in de clubs te Brussel, dan toch in het land een zeer kleine
minderheid. Machtiger was de partij die in den een of anderen vorm een
nauwe aansluiting bij Frankrijk wenschte, maar Louis Philippe, door
Gendebien namens het voorloopig bestuur gepolst, wees de Belgen af: hij
had de welwillendheid van Europa noodig voor de bevestiging van zijn
eigen onvasten troon, was reeds in overleg getreden met de Engelsche
regeering, en wilde in het Belgische vraagstuk niet handelen dan
gezamenlijk met Engeland. Waarvan hij echter verzekering geven kon was
dat Frankrijk, zelf van eenzijdige tusschenkomst afziende, zich evenzeer
tegen eenzijdige tusschenkomst van anderen zou verzetten. In het bezit
van deze toezegging, riep het voorloopig bestuur den 4{den} October een
nationaal congres bijeen, en verklaarde dat de Belgische provinciën een
zelfstandigen staat zouden uitmaken. Tegelijkertijd werd een commissie
benoemd om een grondwet te ontwerpen; deze commissie besliste, in haar
eerste zitting (12 October), met acht stemmen tegen één voor den
monarchalen regeeringsvorm.

[158] Cartwright 2 Oct. 1830.

Wie dan koning worden moest? De candidaat der gematigden, van Emanuel
d'Hooghvorst bij voorbeeld, was de Prins van Oranje. Men dacht dat deze
keus de meeste kans had van door Europa te worden goedgekeurd, en dus
een gunstigen invloed hebben kon op de voorwaarden der scheiding,
waarmede Europa zich ging bemoeien. Van zijn kant scheen Willem I zijn
zoon in bizondere betrekking tot de Belgen te willen brengen: hij zond
hem, met den titel van tijdelijk bestuurder der Zuidelijke provinciën,
naar het nog getrouwe Antwerpen. Maar ondanks de pogingen van een
aanzienlijk deel der aristocratie, verwierp het Belgisch volksinstinct
deze keus. Men achtte de scheiding onvolkomen, zoolang men niet ook
elken band met het huis van Oranje had verbroken. Het is dunkt mij
aan geen twijfel onderhevig, dat het volksinstinct hierin volkomen
juist heeft gezien. Een Belgisch koningschap van den oudsten zoon
van den koning van Holland ware een ding vol dubbelzinnigheden
geweest. Een zendeling van den Engelschen consul te Oostende, de als
geschiedschrijver der Belgische omwenteling bekend geworden Charles
White, had den 4{den} October een onderhoud met eenige leden van het
voorloopig bestuur, waaronder Merode, en deelt als zijn indruk van
het gevoerde gesprek mede, dat de houding van Louis Philippe zeker
de kansen van den Prins van Oranje verbeterd heeft. "It is scarcely
necessary to say", vervolgt hij dan: "that he would be called upon to
renounce Holland and become Belgian, even perhaps to religion"[159].
Dacht ook de prins er zoo over?--Andere dubbelzinnigheid: Willem I had
België in zijn hart niet opgegeven, en had de zending van zijn zoon
bedoeld als een laatste poging, om het onder zijn eigen gezag terug te
brengen. Den 29{sten} September had de Tweede Kamer der Staten-Generaal
met 55 tegen 43 stemmen de vraag, "of de betrekkingen tusschen de
twee groote afdeelingen van het koninkrijk ter bevordering van het
gemeenschappelijk belang in vorm of aard zouden behooren te worden
veranderd", met ja beantwoord[160]; onder de neenzeggers waren 10
Belgen[161], onder de jazeggers 14 Hollanders. Deze stemming was
evenwel, na hetgeen te Brussel had plaats gehad, geheel onzuiver
geweest. De scheiding was door een partij in België met de wapenen
voltrokken; eigenlijk stemden de 10 Belgische neenzeggers meer tegen de
democraten te Brussel dan tegen het beginsel eener administratieve
scheiding van Noord en Zuid, terwijl een goed getal der 33 Hollandsche
neenzeggers òf vóór men van verandering van betrekkingen sprak de Belgen
tuchtigen wilde voor hetgeen men den moord te Brussel noemde, òf tegen
stemde omdat men geheel van België af wilde zijn, en dus niet meer onder
één dynastie en onder één grondwet met hen verkoos te leven. De geheele
stemming, en de daarop gevolgde benoeming eener staatscommissie om de
veranderingen in de grondwet te ontwerpen, "welke het algemeen belang en
dat van elk der afdeelingen vorderen", waren een slag in de lucht. "Nu
te vragen", zeide een der noordelijke sprekers, "zal België al dan niet
met het oude Nederland vereenigd blijven? is eene daadzaak in overweging
nemen, die reeds door het snoodste misdrijf is daargesteld, en die
geenszins door eene uitspraak der Nederlandsche Regeering, maar alleen
door het zwaard en vermoedelijk door de groote mogendheden zal beslist
worden."

[159] Charles White aan den Engelschen consul te Ostende, 6 Oct. 1830
      (F. O.).

[160] Den 30{sten} de Eerste Kamer met 31 tegen 7 stemmen.

[161] 4 uit Oost-Vlaanderen, 2 uit Antwerpen, 2 uit Limburg, 1 uit Luik,
      1 uit West-Vlaanderen.

Intusschen was op den onvasten grondslag der stemming van 29 September
het gansche gestel der officieele positie van den Prins van Oranje te
Antwerpen gebouwd. Hij zou "tijdelijk in 's Konings naam het bestuur
waarnemen over alle die gedeelten der zuidelijke gewesten, waar het
grondwettig gezag erkend werd", met last om "de pogingen, die door
welgezinde ingezetenen mochten worden aangewend, om die gedeelten, waar
de orde gestoord was, onder het wettig gezag terug te brengen, door
middelen van bevrediging zooveel mogelijk te bevorderen" (4 October).
Als raadgevers had hij den hertog van Ursel, Gobbelschroy en Lacoste
nevens zich, benevens de Belgische leden van den Raad van State en een
aantal Belgische kamerleden. Onmiddellijk na zijn aankomst te Antwerpen
vaardigde hij een proclamatie uit, waarbij hij, in afwachting van den
arbeid der door den koning benoemde staatscommissie, reeds allerhande
hervormingen voor België toezeide, als vrijheid van taal en van
onderwijs (5 October). Dit alles moest dus, als het slaagde, op
administratieve scheiding van Noord en Zuid onder één koning en één
grondwet uitloopen; geheel iets anders dan de "onafhankelijkheid" die
het voorloopig bestuur te Brussel den vorigen dag had geproclameerd. In
den aanhef van 's konings besluit van den 4{den} October werd als eenige
beweegreden tot de zending van den prins opgegeven "de belemmering, door
den toestand der zuidelijke provinciën teweeggebracht in de werking van
het algemeen bestuur uit de residentie 's-Gravenhage". Het kon dus
niemand verrassen, dat het voorloopig bestuur te Brussel weigerde den
prins in zijn nieuwe hoedanigheid te erkennen. Zelfs de bizondere
voorstanders van zijn persoon konden niet met zijn candidatuur voor den
dag komen, zoolang hij gezag trachtte uit te oefenen op 's konings naam.
De club in de St. Joriszaal te Brussel verklaarde zelfs alle Belgen die
naar Antwerpen bij den prins zouden gaan voor verraders, en hun goederen
voor verbeurd; het eenige lid dat er tegen sprak, werd lichamelijk
mishandeld[162]. De Belgische kamerleden te Antwerpen beduidden den
prins dan ook spoedig, dat de ingeslagen weg zeker niet tot den troon
van België leiden zou. Zij sloegen hem voor, dat een bijeenkomst van
zoo mogelijk alle Belgische leden der Tweede Kamer, op 18 October te
Antwerpen te houden, de onafhankelijkheid van België proclameeren en
tegelijk een bestuur vestigen zou waarvan hij het souvereine hoofd
zou zijn. De prins was geneigd aan te nemen[163], doch niet zonder
voorkennis van zijn vader, dien hij van het aanbod kennis gaf. Hij
verliet zich op de tusschenkomst van de Brouckere[164] bij het
voorloopig bestuur, en van Ducpétiaux (die, bij den aanval op Brussel
gevangen genomen, thans werd losgelaten) bij de club in de St.
Joriszaal.--Den 16{den} las de prins aan Cartwright 's konings antwoord
voor; het machtigde hem de souvereiniteit, indien aangeboden, aan te
nemen onder voorbehoud van de goedkeuring der mogendheden, en voorts
onder beding dat Luxemburg geen deel van den Belgischen staat zou
uitmaken, en dat Antwerpen en de andere plaatsen nog door 's konings
troepen bezet, niet door die troepen ontruimd zouden worden dan na den
definitieven afloop van alle te treffen regelingen[165]. Intusschen kon
het aanbod, door de Belgische kamerleden den 10{den} gedaan, reeds
niet meer door hen worden nagekomen. Dat aanbod was gedaan in een
opwelling van wrevel over de juist bekend geworden bijeenroeping der
Staten-Generaal van het geheele koninkrijk tegen 18 October te 's
Gravenhage, terwijl volgens de grondwet thans een stad van het Zuiden
aan de beurt zou geweest zijn, en men dus een vergadering te Antwerpen
had verwacht. Het gansche plan had geen grond onder de voeten: het gezag
van de Belgische leden der Staten-Generaal werd alleen nog in Limburg
en te Antwerpen erkend. Overal elders gehoorzaamde men het voorloopig
bestuur te Brussel en maakte men zich gereed tot de verkiezingen voor
het Nationaal Congres. Indien de prins koning van België worden wilde,
moest dáár zijn naam zegevieren. De kamerleden zelf hadden dus, toen 's
konings brief aankwam, reeds van de vergadering te Antwerpen afgezien,
en aangeraden liever moeite te doen voor een orangistische meerderheid
in het Congres. In een ander opzicht was de toestand even onzuiver.
België verwachtte dat de prins Holland opgeven zou, maar hij zelf had
andere oogmerken[166].--Cartwright raadde den prins, nogmaals naar den
Haag te schrijven eer hij verder ging, maar het was reeds te laat: de
proclamatie, waarbij de prins de Belgen voor een onafhankelijk volk
erkende en zich in de provinciën die hij bestuurde, "aan het hoofd
stelde der beweging", was geteekend. De hertog van Ursel, Gobbelschroy
en Lacoste hadden den stap afgeraden en lieten hem nu alleen. De prins
had zich overgegeven aan de kamerleden de Celles, de Brouckere en le
Hon, die tusschen Brussel en Antwerpen af en aan gingen en volhielden
dat zijn kansen goed stonden: de Brouckere kwam zelfs eenmaal vertellen,
dat hij den invloedrijken _Courrier des Pays-Bas_ voor den prins
gewonnen had. De feiten beantwoordden niet aan deze voorspiegelingen. De
toon te Brussel bleef volmaakt dezelfde als die sedert het gevecht van
September geweest was, en het voorloopig bestuur beantwoordde 's prinsen
stuk met een proclamatie, waarin hij gesommeerd werd op te geven of hij
zich als Belgisch onderdaan beschouwde, in welk geval hij zich had te
stellen onder de bevelen van het voorloopig bestuur. Een ander gevolg
van het stuk van den prins was, dat Antwerpen alle kompas verloor, en
niet wist of het zich houden zou aan den prins "die zich aan het hoofd
der beweging stelde", of aan Chassé, die het gezag van den koning
handhaafde. Doodelijk eindelijk was het voor den prins dat de koning, in
een boodschap aan de Staten-Generaal, verklaarde dat de aanleidende
oorzaken tot de proclamatie hem even onbekend waren als de gevolgen
daarvan door hem konden berekend worden. "The Prince of Orange",
schrijft Cartwright den 22{sten}, "is now in a most unfortunate
predicament, for I cannot name one individual about him who can give
him wholesome advice. He is in fact quite alone and may be considered
as placed in this embarassing position by the ill-judged advice of
the Belgian deputies". Den 24{sten} verliet de prins de stad, die
vervolgens in oproer kwam en door Chassé werd beschoten.

[162] Cartwright 9 Oct. 1830.

[163] "He did not disguise his inclination to accept the sovereignty of
      this country from the States of Belgium, should he not succeed in
      his endeavours to persuade His Majesty to take the initiative
      himself" (Cartwright 10 Oct., na een onderhoud met den prins).

[164] De Brouckere en de Gerlache, leden van de grondwetcommissie door
      het voorloopig bestuur benoemd, waren van 8 tot 10 October bij den
      prins; de eerste zeide dat hij er in geslaagd was het voorloopig
      bestuur van het denkbeeld eener republiek terug te brengen;
      hij en de Gerlache zouden zorgen, dat de grondwetcommissie zich
      voor de monarchie verklaarde (gelijk zij 12 October ook deed).
      (Cartwright 10 Oct.).

[165] Cartwright 16 Oct.--Ziehier dus wat er wezenlijk aan is van de
      opteekening van van Assen: "De Koning heeft een oogenblik acte van
      afstand van België aan den Prins van Oranje gedaan" (Hogendorp,
      Br. en Ged. VII, 120).--De brief van den koning was van den
      13{den}.

[166] "H. R. H. is in nowise disposed to renounce his right to the
      sovereignty of Holland. He even talked of leaving Prince Frederick
      or one of his sons in that country as Viceroy or with the title of
      Stadholder, in the event of the present King's death, but said it
      was too early to advert to such matters; that the principal point
      was to recover for himself the finest part of the Kingdom, which
      he hoped to be able to do with the full powers he had received
      from H. M., and which he often repeated had been far more ample
      and explicit than he ever hoped to have obtained" (Cartwright 16
      Oct.).

De Antwerpsche episode is een diep treurig en onnoodig nastuk geweest
op de gebeurtenissen van September. De prins draagt voorzeker niet de
geheele schuld. Ook de koning, die hem in een zoo dubbelzinnige positie
had geplaatst, gaat niet vrij uit. Zijn besluit van 4 October erkende
de omwenteling niet, en liet alles voortvloeien uit de vóór de nederlaag
te Brussel door hem uitgevaardigde stukken. Het was zeer de vraag of
deze houding nog tot iets leiden kon, maar zij was in ieder geval
volkomen correct. Met zijn brief van den 13{den} evenwel verliet de
koning zelf het gebied van de legaliteit. Beschouwde hij de door hem
tegen den 18{den} te 's-Gravenhage uitgeschreven vergadering der
Staten-Generaal als wettig, dan was er geen sprake van dat een Belgische
vergadering de souvereiniteit over het Zuiden zou kunnen wegschenken.
De prins evenwel ging nog veel verder dan de koning hem in zijn brief
toestond: hij wachtte het aanbod der souvereiniteit niet af, maar deed
een opzienbarende poging om zulk een aanbod uit te lokken. Zijn hierop
gevolgde verloochening door Willem I, de allerheftigste afkeuring van
zijn daad door het Noorden, zijn onmacht tegenover Chassé, de volslagen
hulpeloosheid van zijn toestand, die geen uitweg overliet dan een
vertrek naar den vreemde, maakten het den Belgen duidelijk dat men, door
hem te kiezen, een groote dwaasheid zou begaan. Men zou zich, voor een
niet te berekenen tijd, in een hoogst onzuivere verhouding hebben
gesteld tegenover hetzelfde Noorden waarvan men zoo nadrukkelijk
wenschte gescheiden te zijn. Iemand die op een wenkbrauwfronsen van den
koning van Holland de vlucht nam, kon geen koning van België wezen.
Het Congres, dat den 10{den} November bijeenkwam, sprak den 24{sten}
daaraanvolgende met 161 tegen 28 stemmen[167] de vervallenverklaring
van het "huis Nassau" uit. Den 18{den} was, met algemeene stemmen,
de onafhankelijkheid van België geproclameerd; den 22{sten} had de
vergadering, met 174 tegen 13 stemmen, den monarchalen regeeringsvorm
aangenomen.

[167] Waarvan 9 uit de provincie Antwerpen (Nothomb, 53).

Welken koning België nu kiezen zou, hing niet alleen van eigen voorkeur,
maar ook van de goedkeuring van Europa af. Tegelijk met zijn besluit van
4 October had Willem I de hulp van de onderteekenaars der artikelen van
Londen ingeroepen om de rust in de zuidelijke provinciën gewapenderhand
te herstellen[168]. Maar het Europa van 1830 was dat van 1814 niet meer.
Toen het verzoek van Willem I ontvangen werd, was Engeland reeds met
Frankrijk overeengekomen, de Belgische zaak in gemeen overleg te regelen
en zoo mogelijk zonder gewapende tusschenkomst. Engeland waarborgde zijn
mede-onderteekenaars van 1814, dat België niet aan Frankrijk zou komen;
het waarborgde Frankrijk, dat die mede-onderteekenaars niet eenzijdig in
België zouden intervenieeren. Men gaf dus aan Willem I ten antwoord, dat
niet de vier, maar de vijf mogendheden bereid waren de Belgische zaak te
regelen langs vreedzamen weg[169]. Den 21{sten} October nam Willem I
dit aanbod aan, en verzocht in de eerste plaats om de bemiddeling van
een wapenstilstand[170]. Nadat de conferentie van Londen, die den
4{den} November haar werk begon, dezen wapenstilstand inderdaad
bewerkt had, sprak zij 20 December het beginsel der "toekomstige
onafhankelijkheid van België" uit en stelde 20 Januari 1831 de
voorwaarden van scheiding tusschen België en Holland vast: herstel van
Holland binnen de grenzen van 1790; de rest van het koninkrijk der
Nederlanden zal, met uitzondering van het groothertogdom Luxemburg,
een neutralen staat België vormen. Den 27{sten} Januari sloeg de
conferentie voor, dat deze staat België met 16/31 der Nederlandsche
schuld zou worden belast, en bepaalde dat geen koning van België door de
vijf mogendheden zou worden erkend, die de voorwaarden van 20-27 Januari
niet aannam, en ook uit anderen hoofde door de mogendheden geschikt werd
geoordeeld[171]. De conferentie kwam hierdoor in strijd met het Congres,
dat reeds op Luxemburg, Maastricht en Staats-Vlaanderen aanspraak had
gemaakt, en den 19{den} Januari besloten had tot de koningskeuze over
te gaan zonder de mogendheden om advies te vragen. Den 1{sten} Februari
protesteerde dus het Congres met 163 tegen 9 stemmen tegen de
voorwaarden van 20 Januari; den 3{den} Februari koos het den hertog
van Nemours tot koning, niettegenstaande Louis Philippe van te voren
gewaarschuwd had dat hij zijn zoon niet zou kunnen geven; evenwel was de
keuze hem welkom, in zooverre zij die van concurreerenden candidaat, den
hertog van Leuchtenberg, zoon van Eugène de Beauharnais, onmogelijk
maakte. Den 7{den} Februari weigerde de conferentie, den nieuwgekozen
koning te erkennen. België had dus alles gedaan, om de mogendheden tegen
zich in te nemen; tegelijk begon de langdurige regeeringloosheid haar
gevolgen te doen gevoelen in een ergerlijke wanorde binnenslands. Velen
in Europa gingen twijfelen aan de mogelijkheid van een onafhankelijken
Belgischen staat; belustheid op een verdeeling van België maakte
bedenkelijke vorderingen. Deze omstandigheden zijn gewis niet zonder
invloed geweest op de houding van Willem I, die den 18{den} Februari
in de voorwaarden van 20-27 Januari gaaf toestemde. Hij erkende dus
België's onafhankelijkheid (waartegen hij na de beslissing van 20
December nog had geprotesteerd), maar op het oogenblik, dat deze
onafhankelijkheid twijfelachtig scheen te worden.

[168] Falck aan Aberdeen, 5 Oct. 1830 (bij de Bosch Kemper I, aantt. bl.
      36).

[169] "To prevent, if possible, the disturbed state of these provinces
      from leading to any interruption of the general peace of Europe"
      (Aberdeen aan Falck, 17 Oct. 1830; plaats als voren, bl. 39).

[170] Falck aan Aberdeen, 24 Oct. 1830 (plaats als voren, bl. 40).

[171] "Il appartient aux puissances de déclarer, qu' à leurs yeux
      le souverain de la Belgique doit nécessairement répondre aux
      principes d'existence du pays lui-même, satisfaire par sa position
      personnelle à la sûreté des états voisins, accepter à cet effet
      les arrangemens consignés au présent protocole, et se trouver à
      même d'en assurer aux Belges la paisible jouissance" (Verstolk I,
      111).

Toch is België uit de moeilijkheid gered: den 24{sten} Februari koos
het zich een regent; de orangistische bewegingen, die in Februari en
Maart plaats hadden, werden gemakkelijk onderdrukt, en het inzicht der
bestuurders (bovenal van Joseph Lebeau) greep het eenig middel aan, om
zich tegenover Europa in een betere positie te plaatsen. Tot dusver
had men veel te uitsluitend heul gezocht bij Frankrijk, dat bij de
vernietiging van het koninkrijk der Nederlanden een zoo duidelijk belang
had; maar Frankrijk had Europa te ontzien. Een Fransche candidatuur was
voor Europa onaannemelijk; die van een of ander Belgisch onderdaan zou
nimmer alle Belgen vereenigd hebben. In April besloot het ministerie van
den regent, de keus te bevorderen van Leopold van Saksen-Coburg, nadat
men zich verzekerd had, dat deze keus België den steun van Engeland
bezorgen zou tot het verkrijgen van gunstiger voorwaarden dan die van
Januari. Den 4{den} Juni werd, met 152 tegen 43 stemmen, prins Leopold
tot koning van België verkozen; den 26{sten} Juni werden de door België
verworpen voorwaarden van Januari door andere vervangen: de "achttien
artikelen", die de mogelijkheid openlieten eener verwerving van
Luxemburg en Maastricht, en aan België alleen de schuld oplegden die
het vóór de vereeniging had gedragen, benevens een aandeel in de sedert
1815 door het koninkrijk der Nederlanden aangegane schuld. Den 27{sten}
Juni nam Leopold de kroon van België aan, op voorwaarde dat het Congres
de achttien artikelen zou aannemen, wat het den 9{den} Juli met 126
stemmen tegen 70 deed; onmiddellijk kwam Leopold over en aanvaardde de
regeering. Het antwoord van Willem I was de tiendaagsche veldtocht, die
tot een herziening der voorwaarden van 26 Juni leidde. Die veldtocht was
een harde les, die België wel gebruiken kon: het overschatte niet weinig
zijn eigen krachten. De aanneming der achttien artikelen door het
Congres geschiedde op verzekering van den minister Lebeau, dat men
zonder eenigen twijfel Maastricht en Luxemburg zou bekomen[172]; dat
Willem I de artikelen zou afwijzen heette geen bezwaar: men had hem
slechts te verslaan; Holland was "de lafste natie van Europa"[173]. De
lafste natie gaf eerlang antwoord aan de... welbespraaktste. België,
dat niet dan met moeite overreed was de achttien artikelen van Juni
aan te nemen, moest zich nu tevreden stellen met de vier-en-twintig
artikelen van 15 October, die haar slechts half Luxemburg bezorgden, en
de grens in Limburg bepaalden gelijk die nu is. De kamer gehoorzaamde
den 1{sten} November met 59 tegen 38 stemmen; den 15{den} November
erkenden de mogendheden den Belgischen staat. Door Willem I opgehouden,
die niet ophield aan een restauratie te denken, is Holland eerst acht
jaar later hiertoe overgegaan.

[172] "Je dis que nous aurons la ville de Maestricht tout entière....
      Etes-vous bien sûr, me dit-on, de l'opinion de la Russie, de la
      Prusse, de l'Autriche par rapport à Maestricht? Non; mais peu
      m'importe. Ce qui me suffit, c'est que, d'après les préliminaires,
      tout est désormais entre nous et la Hollande. Les puissances l'ont
      déclaré, elles ont renoncé à toute intervention sur ce point.
      C'est donc entre la Hollande et nous, et certes nous ne sommes pas
      disposés à céder Maestricht a la Hollande.... Le prince [Léopold]
      veut et il aura le Luxembourg. Il l'a déclaré, il fera la guerre,
      s'il le faut, pour obtenir le Luxembourg et Maestricht" (Verstolk
      I, 232-236).

[173] De afgevaardigde Alexander Rodenbach in de zitting van 4 Juli.




VIERDE HOOFDSTUK.

Besluit.


De scheiding heeft thans vijf-en-zeventig jaren geduurd; bevredigt zij?

Oogenschijnlijk in België ten volle. Elke gelegenheid wordt aangegrepen,
om haar aandenken feestelijk te vieren. Wij Hollanders, die tijdens de
vereeniging zooveel prijs bleken te stellen op het behoud der rechten
van het eigen volksbestaan, moeten de laatsten zijn hun die vreugde te
misgunnen. Hoe natuurlijk is zij inderdaad! In 1830 kreeg België rang in
de wereld; een rang dien het nu driekwart eeuw eervol opgehouden heeft.
Europa heeft zich over haar beslissing niet te beklagen gehad; het
bestaan van het onafhankelijke België is voor de belangen harer groote
gemeenschap een voordeel gebleken.

En of Holland murmureeren mag? De scheiding was in 1830 ook een wensch
van het Noorden. Wij hebben verkregen, wat wij toen hartstochtelijk
hebben verlangd.

Het gaat ons dan ook niet wel af, bij België's feestviering een scheef
gezicht te trekken. Ziehier een staat die met den onzen betrekkingen
van goede nabuurschap onderhoudt; een volk dat ten onzen aanzien met
volkomen loyale gevoelens is bezield, en waarvan een groot aantal
leden onze taal spreekt en in een zekere mate van geestelijke
gemeenschap met ons leeft. Een volk niet te vergeten, welks staatkundige
onafhankelijkheid een der kostbaarste waarborgen is van onze eigene.
Indien het, in September 1830, Fransche of Pruisische troepen waren
geweest waarop de onafhankelijkheid van België bevochten was, zou ons
gevoel van vriendschappelijke deelneming in het gedenkfeest van het ons
verwante volk ongetwijfeld volkomen wezen. Mag het worden onderdrukt,
omdat wijzelven het zijn geweest die hebben moeten ondervinden, dat een
natie zich niet straffeloos te kort doen laat?

En toch, al is het plicht, het naburig volk ook bij het uitbundigst
feestvertoon met hartelijke gevoelens tegemoet te treden, een Hollandsch
feest kan de gedenkdag van 1830 nooit worden. ~Wij~ herdenken 1572, 1813
en 1848; aan 1830 daarentegen is voor ons de herinnering verbonden aan
de zware taak die wij in 1815 op onze schouders lieten leggen, en in
wier vervulling wij niet zijn geslaagd. De gevoelens, waarmede wij in
1830 de geboorte der Belgische onafhankelijkheid aanschouwden, waren,
hoe kon het anders, zeer verdeeld en zeer onzuiver. Wij verheugden ons
innerlijk uit den knellenden band verlost te zijn, maar konden kwalijk
aanstonds de wijze vergeten waarop die was losgemaakt, en onze berusting
in de staatkunde van onzen koning werd oorzaak, dat wij negen jaren lang
van de scheiding niets dan nadeel ondervonden. Wij hebben willoos ons
den band laten aanleggen, hebben gedraald tot hij gewelddadig werd
doorgesneden, en hebben eerst laat beseft dat wij het verledene het
verledene moesten laten, en alleen naar onze eigen toekomst zien. Voor
ons is in de herinnering aan 1830 niets, dat opwekken kan tot een feest.

En Nederland en België als geheel beschouwd, kunnen zij in 1830
berusten? Is scheiding de ~eenige~ leus? De geschiedenis spreekt van
onderscheiding, maar van onderscheiding op den bodem van verwantschap.
Hebben beide volken inderdaad niets anders te doen, dan de
onafhankelijkheid van elkander ten scherpste te doen uitkomen, en
vervolgens ieder eigen weg te gaan?

Neen voorwaar, het zal niet zoo zijn. Wat de proefneming van 1815
volledig bewezen heeft, is niet meer, dan dat een "innige vereeniging",
met 't zij Holland, 't zij België aan de spits, onuitvoerbaar is. Of
denkt iemand, dat thans gelukken zou, wat onder Willem I onmogelijk is
gebleken? Voorzeker neen; beide volken hebben in den tusschentijd hun
karakter vrij kunnen ontwikkelen, en zijn thans zeker niet minder dan in
1815 onderscheiden. Een dergelijke fout mag maar ééns worden begaan;
verviel men er ooit weer in, het is lang niet zeker dat wij, bij de
onvermijdelijke ontbinding, er ieder voor zich zoo goed zouden afkomen
als in 1830. Maar zoo wij onderscheiden zijn, wij zijn tevens verwant.
Bevredigt de bestaande verhouding niet slechts ons gevoel van
zelfstandigheid, maar ook ons gevoel van verwantschap?

De tijden zijn er naar, onszelven met aandrang die vraag te stellen. Wij
gaan, Belgen als Hollanders, een toekomst tegemoet, waarin het zijn
mocht dat wij elkander zeer noodig hadden.

Zal de onafhankelijkheid van België in die van Holland, die van Holland
in die van België een steun vinden, dan is in de eerste plaats noodig,
dat beiden zichzelf kennen en den vasten wil hebben, zichzelf te
blijven. Deze zelfkennis nu is voor België moeilijker dan voor ons.
Wij zagen het in 1830: op het eigen oogenblik dat het volk zijn
onafhankelijkheid ten opzichte van Holland won, stond het op het punt
haar aan Frankrijk te verliezen. Tegen het besluit van de meerderheid
van het Congres in moest door Europa de zoon van Louis Philippe aan
België als koning worden onthouden.

Heeft, na 1830, België zijn historische roeping vervuld van
wisselkantoor te zijn tusschen Germaansche en Romaansche kultuur?
Niet volkomen. Het heeft aan die roeping ook niet volkomen ~kunnen~
beantwoorden; daartoe was het Nederduitsche element in de Belgische
samenleving tot dusver te achterlijk en te weinig Nederduitsch.

In de zeventiende en achttiende eeuw van alle gemeenschap met de
Germaansche wereld afgesneden, verviel de Vlaamsche beschaving tot den
rang van gewestelijke bizonderheid. In dezen toestand verkeerde zij nog,
toen in 1815 de vereeniging met het Noorden aan België werd opgelegd;
ja zelfs was haar peil tengevolge der twintigjarige vereeniging met
Frankrijk nog meer gedaald. Het is leerrijk, hoe weinig de taalwetgeving
van Willem I tot haar verheffing heeft vermocht. Hij verliet den bodem
der Bourgondische taalbesluiten, die het gebruik van het Vlaamsch bij de
rechtspraak, zoo dikwijls het door de belanghebbenden werd verlangd,
hadden voorgeschreven, en die door het Fransche bestuur vernietigd
waren. In plaats daarvan trad een gebiedend voorschrift tot het
uitsluitend gebruik der Nederlandsche taal bij rechtspraak en bestuur in
de vier Vlaamsche provinciën en in de Vlaamsche arrondissementen der
provincie Zuid-Brabant, Brussel inbegrepen; een maatregel, die er geen
rekening mede hield, dat de hoogere standen eer Fransch dan Nederlandsch
waren, en dus een invloedrijk deel der bevolking het gebruik eener taal
oplegde, waarin zij verleerd had te denken. Zoo ooit een hervorming van
de verkeerde zijde werd aangevat, dan was het deze. Het in België zelf
gesproken Nederlandsch was toentertijd onmachtig, de maatschappelijke
taak te vervullen, waartoe het geroepen werd; de zaak kwam dus, in de
oogen der Zuidelijken, op een onrechtmatige bevoordeeling van het
Hollandsch (en van de Hollanders, die er alleen in geoefend waren),
neder. Bij tienduizenden hebben de Vlaamsche boeren, hun pastoor of
kasteelheer gehoorzamende, tegen de besluiten, die het uitsluitend
gebruik van "het Nederlandsch" voorschreven, gepetitionneerd. Van boven
af kan niet worden opgelegd, wat uit het volk zelf moet voortkomen.

In 1830 had een geheele omslag plaats. "Vrijheid van taal" was een der
leuzen geweest, waaronder men tegen de regeering van Willem I was
opgetrokken; "vrijheid van taal" werd dan ook een der uithangborden van
den nieuwen Belgischen staat[174]. Ondertusschen bleef, bijna vijftig
jaar lang, deze vrijheid een doode letter. Het voorbehoud, in de
grondwet gemaakt, dat omtrent het gebruik der in België gesproken talen
bij de rechtspraak en in het bestuur bepalingen zouden kunnen worden
gesteld bij de wet, werd in de praktijk derwijze toegepast (of liever
niet toegepast), dat feitelijk alle officieel gebruik van het Vlaamsch
was uitgesloten. Het "Belgisch" patriotisme scheen dat zoo mede te
brengen; de staat was gesticht door een geslacht dat van den Franschen
geest geheel doortrokken was, en de heerschende liberale partij, die
staatsgezag en staatseenheid hoog hield, was aan alle particularisme
beslist vijandig. Eerst toen, na 1870, de katholieke partij, die om
electorale redenen meer dan haar mededingster de stemming in Vlaanderen
had te ontzien, de overhand gekregen had, is men weer tot den geest
der bepalingen, die vóór de Fransche revolutie gegolden hadden,
teruggekeerd. Een wet van 17 Augustus 1873 heeft bij de rechtspraak, een
wet van 22 Mei 1878 bij het bestuur, in de vier Vlaamsche provinciën
en in het arrondissement Leuven[175] aan het Vlaamsch zekere rechten
toegekend, die het van den wil der bevolking zelf doen afhangen, of zij
nog verder veroordeeld of bereglementeerd zal worden in een taal die zij
niet verstaat.

[174] Art. 23 der grondwet: "L'emploi des langues usitées en Belgique
      est facultatif. Il ne peut être réglé que par la loi, et seulement
      pour les actes de l'autorité publique et pour les affaires
      judiciaires."

[175] Voor het arrondissement Brussel gelden eenige bepalingen van
      minder wijde strekking dan die voor de vier provinciën en het
      arrondissement Leuven.

Machtiger evenwel dan de wet is de volksgeest zelf. Het merkwaardig
verschijnsel doet zich voor, dat deze stom was tijdens de vereeniging
met Holland, maar zeer spoedig na den roes van 1830 is beginnen te
spreken. Reeds dadelijk trekt het de aandacht dat de Vlaamsche gewesten,
in 1815 het onwilligst om zich te laten vereenigen, in 1830 het traagst
waren om zich af te scheiden. De oorzaak is niet ver te zoeken. Het
verzet van 1815 ging van de geestelijkheid uit; de omwenteling van 1830
is aanvaard door de geestelijkheid, maar ingezet door het liberalisme.
De geestelijkheid nu had, en heeft nog, in Vlaanderen oneindig meer
gezag dan in het Walenland of te Brussel. Zij heeft in 1830, en
Vlaanderen heeft met haar, afgewacht welken keer de zaken te Brussel
zouden nemen; en toen bleek dat de Waalsche revolutionnairen sterker
waren dan de regeering, hebben zij de nieuwe macht erkend. Het Waalsche
element leidde, het Vlaamsche volgde. Maar in een staat waar het
Waalsche, in meerderheid liberale element de leiding van had genomen,
kon eenig Vlaamsch particularisme, mits het de perken niet overschreed
waarbinnen zij het gebruiken kon, de geestelijkheid slechts welkom
wezen. Vóór 1830 kon verlevendiging van den Vlaamschen geest het
ongewenschte gevolg hebben van toenadering tot het kettersche Holland en
de kettersche regeering; na 1830 kon zij een middel zijn ter beperking
van anti-katholieke uitwassen der Waalsche liberale staatkunde.

Dan deze factor, hij moge zeer werkzaam zijn geweest, is lang de eenige
niet. De vijftienjarige vereeniging met Holland is toch op de ontwaking
van den Vlaamschen geest van grooter uitwerking geweest, dan men
vermoeden kan zoo men alleen op de houding der Vlamingen tusschen 1815
en 1830 let. Tusschen 1820 en 1830 komt alom in België het geslacht tot
rijpheid, dat op de schoolbanken van Napoleon had gezeten. Eerst na 1830
komt het geslacht aan het woord, dat de door Willem I in het Vlaamsche
land geopende scholen had bezocht. De bescheiden mannen, aan welke Falck
had opgedragen het peil van het Vlaamsche onderwijs te verheffen, een
Schreuder aan de kweekschool te Lier, een Schrant aan de hoogeschool
te Gent, hebben niet te vergeefs gewerkt. Met name op het gebied van
het lager onderwijs had Holland aan België iets te leeren, en door
het behoedzaam overbrengen van den noordelijken standaard naar de
staatsscholen in het Zuiden is aan het gansche schoolwezen daar (ook
aan de concurreerende katholieke inrichtingen) ongetwijfeld een groote
dienst bewezen. Van een aantal mannen, die omstreeks 1850 in de
Vlaamsche beweging naam hebben gemaakt, is aangetoond kunnen worden
dat het uit Noord-Nederland overgebrachte verbeterd onderwijs grooten
invloed op hun vorming, en met name dat het onderwijs in taal- en
letterkunde invloed op hun flamingantisme heeft gehad[176].

[176] Max Rooses, Levensschets van Jan Frans Willems, bl. 43; vgl. in
      het bizonder over Schreuder en diens leerlingen de gedenkschriften
      van G. Bergmann, bl. 87-90.

Dit kan niet gezegd worden van den vader der beweging, Jan Frans
Willems, die bij de omwenteling reeds zeven-en-dertig jaren telde. Hij
was een ronde Vlaamsche jongen, "met een lief bloemig gezichtje, een
koppel zwarte oogen en een zwart krullebolleken"[177], die het geluk
had opgevoed te worden in een kring die zijn natuurlijken groei niet
belemmerde, zooals het schoolonderwijs dat omstreeks 1805 in België
te verkrijgen was dit zou hebben gedaan. Dezelfde invloed (van den
meergemelden Nassauer en oranjeklant te Lier, G. L. Bergmann) heeft
hem ongetwijfeld na 1815 mede er toe gebracht, geestelijk verkeer met
Noord-Nederland te zoeken. In 1820 reisde Willems het Noorden rond en
knoopte er letterkundige betrekkingen aan. Dit allersimpelste feit heeft
den rang eener kleine historische gebeurtenis: zoo zeldzaam was het
toen, dat een Vlaming (geen kamerlid) benoorden den Moerdijk kwam en
rondzag wat de wereld daar opleverde. Den sterksten indruk dien hij
medenam, was die van de gesprekken met Bilderdijk[178]; te Amsterdam
vond hij een allergulst onthaal bij Jeronimo de Vries. Reeds te voren,
in België, hadden Bergmann en Schreuder hem de kennismaking met Kemper
bezorgd. "Een uitstekend mensch, die nut kan doen", beschrijft Kemper
hem aan van Maanen[179]. Weldra werd Willems tot een post benoemd die
hem onafhankelijk maakte en hem gelegenheid liet voor de letteren te
leven. De brieven die hij in dezen tijd naar Holland schreef, zijn
merkwaardig voor de bewustwording van den Vlaamschen geest, zooals die
in hem het eerst heeft plaats gehad. Hij voelt zeer goed dat hij van
Holland nog meer te ontvangen heeft dan aan Holland te bieden, maar van
prijsgeven zijner Vlaamsche eigenheid is er geen spoor. Men vindt een
welsprekende klacht over "de protestantsche platheden in Yntema's
_Letteroefeningen_"[180]; nog een uitval tegen "de verwaande dominé's
uit de _Letteroefeningen_"[181]; een juist gevoel voor de onnatuur der
Hollandsche poëzie, "door breede en bazuinende woorden zoo wonderlijk
opgevijzeld"[182]. Hoe raak is ook het volgende als eindindruk van 1830:
"Het gouvernement heeft ons nimmer gekend, schoon het ook waar zij dat
wij eigenlijk ons zelven ook niet kenden"[183]. Twee jaar later: "Er is
bij de Belgen meer liefhebberij voor de Nederlandsche taal opgekomen dan
er voor een paar jaren bestond. Wij maken altijd contrast; dat ligt in
onzen aard...."[184].

[177] G. Bergmann, bl. 150.

[178] "Ik leerde in twee bezoeken bij hem meer dan ik met eigene
      navorschingen in twee geheele jaren zou hebben kunnen doen"
      (Willems aan Vervier, 5 Juli 1820, bij Max Rooses, Brieven van Jan
      Frans Willems, Gent 1874).

[179] Kemper aan van Maanen, 15 Juni 1819 (v. M.).

[180] Aan de Vries, 5 April 1825.

[181] Aan de Vries, 7 Febr. 1828.

[182] Aan de Vries, 27 Dec. 1825.

[183] Aan de Vries, 13 Dec. 1830.

[184] Aan de Vries, 20 Mei 1832.--Vgl. de fijne opmerking in het boek
      van Maurice Wilmotte, "La Belgique morale et politique, 1830-1900"
      (een overzicht der Belgische geschiedenis na 1830, zoo beknopt,
      helder, gedistingueerd, als het te wenschen ware dat wij er van
      onze eigen geschiedenis na 1848 een bezaten): "Le réveil du
      sentiment national se fait là-bas [in Vlaanderen] au désavantage
      de la France; c'est contre elle que va se tourner, bien plus que
      contre les provinces-soeurs du nord, l'explosion de mauvaise
      humeur qui accompagne tout mouvement révolutionnaire. On était
      sorti de chez soi, on avait pris le fusil et la rapière; on
      s'était battu quelque peu; mais il restait de la poudre à brûler
      et de la colère à passer sur quelqu'ennemi. Les services que nous
      rendirent les armées de Louis Philippe n'eurent, dans les coeurs
      flamands, qu'un faible écho; la statue du général Belliard,
      à Bruxelles, est un symbole officiel et rien de plus" (bl.
      191-192).--Reeds bij de stemming tusschen Nemours en Leuchtenberg
      zijn de stemmen grootendeels naar het verschil tusschen Waal en
      Vlaming onderscheiden, hetgeen vooral blijkt als men het totaal
      der anti-Fransche stemmen (Leuchtenberg en aartshertog Karel)
      tegenover dat der Fransche stelt.--Vlaamsche provinciën:
      Antwerpen: 5 vóór Nemours, 13 tegen; Zuid-Brabant: 7 vóór,
      16 tegen; West-Vlaanderen: 2 vóór, 24 tegen; Oost-Vlaanderen:
      12 vóór, 22 tegen; Limburg: 10 vóór, 7 tegen; totaal: 36 vóór,
      82 tegen.--Waalsche provinciën: Henegouwen: 20 vóór, 10 tegen;
      Luik: 11 vóór, 7 tegen; Luxemburg: 13 vóór, 2 tegen; Namen:
      9 vóór, 1 tegen; totaal: 53 vóór, 20 tegen.--Totaal generaal:
      89 vóór, 102 tegen.--Bij de herstemming kreeg Nemours 97 stemmen
      tegen Leuchtenberg 95 (Nothomb, bl. 98).

Het evenwicht tusschen Waal en Vlaming zal in België eerst zijn
hersteld, wanneer het flamingantisme het karakter van letterkundige
"liefhebberij", dat sedert 1830 tot voor zeer kort overwogen heeft,
geheel zal hebben afgelegd. Het Vlaamsch-zijn moet geen particularisme
blijven, maar de levensuitdrukking van de helft van België's
ingezetenen zelf worden. Zal de groot-Nederlandsche samenleving iets
aan den Vlaming hebben, dan moet hij zijn opneming durven eischen
als zelfstandige macht. Die Gezelle en Streuvels leest (wie doet het
niet?) zal niet twijfelen, of er is in het Vlaamsche volk nog een
schat aan ongebruikte kracht geborgen. Geen hoopvoller teeken dan de
jong-Vlaamsche beweging der laatste jaren, wier heraut August Vermeylen
is. Zij wil niet zegevieren door, maar ondanks de wet. "Leeren hoe
elkeen ~zelf~ moet terugwerken op al wat zijnen groei belemmert, en
nemen wat hem noodig is,--de menschen ~overtuigen~, en ze dan als
zelfstandige wezens laten handelen: dat is de eenige propaganda die
een zedelijke waarde bezit, en in directe verhouding staat tot het
doel der Vlaamsche Beweging. Zoolang iemand niet vrij zijn wil of kan,
tracht men vergeefs hem vrijheid op te dringen. Maar men kan in hem
het gevoel der vrijheid opwekken en kweeken, opdat hij zich zelf vrij
make. Waarom wachten wij dat het gezag een woord laat vallen van omhoog?
Zal misschien dat woord de dooden levend maken? Voor kort ging de
"Oud-Hoogstudentenbond van Westvlaanderen" aan den bisschop van Brugge
vragen, dat in de katholieke kostscholen en seminariën "de studenten van
Vlaanderen zouden mogen Vlaamsch spreken op Zondagen en feestdagen, en
op hunne wandelingen in den buiten[185]...." De bisschop antwoordde
"dat er aan dien wensch.... moeilijk kan toegegeven worden." Hij heeft
gelijk: als men onnoozel genoeg is om deemoedig iets te gaan afbedelen
dat geen mensch u ontnemen mag, dan kan men niet genoeg vernederd en
getart worden, de vuist in den nek voelen. Indien de echte Vlaamsche
Beweging in die geesten stak, maar de echte, hoort ge, dan zouden zij
weldra met elkaar overeenkomen om Vlaamsch te spreken overal en wanneer
het hun belieft, en niet alleen op Zon- en feestdagen! En wat zou de
bisschop doen vóór de ongehoorzaamheid van allen?.... Als men ons
onrecht doet ligt de schuld aan ons, en aan ons alleen. Spijkert dat in
't hoofd der jeugd, dat is moreeler dan uw eerbied voor de macht"[186].

[185] Dans la campagne! Op te bergen bij het blad "aan vijf centiemen"
      en andere "gekende" blijken van onzelfstandigheid.

[186] Vermeylen, Opstellen I, 75, 76.

"Geef het volk zijn taal, opdat het zijn waardigheid voele: geef het
zijn taal, opdat het zich naar de behoeften van zijn eigen wezen
ontwikkele; geef het zijn taal, want met de tong raken de gedachten los,
krijgen ze vorm, worden ze leven dat zich voortzet; geef het zijn taal,
opdat het eindelijk spreken en verstaan zou: en de breed-uitlevende
denkbeelden van dezen tijd, zijn twijfel die naar hooger streeft, zijn
woorden van strijd en hoop, zullen door heel dat volk ruischen, niet
alleen meer aan de oppervlakte, bij de "gegoede burgerij", maar in
de gansche maatschappij, in de steden en op het land, de stemlooze,
ongebruikte, wachtende krachten wekken, de kerngezonde krachten die eens
dit leven omscheppen.... Mogen we niet glimlachen, als we hooren, dat
de flaminganten een Chineeschen muur om Vlaanderen willen optrekken?
Chineesche muur! De ~Fransche~ muur moet afgebroken.... Wat kennen de
franschelaars buiten de Fransche, neen buiten de Parijsche kultuur,
waar zij maar een flauw verwateringetje van zijn! Het uurwerk van hun
geest is erg ten achteren.... Zij zijn het, met al het gerammel hunner
achterlijke inzichten, die Vlaanderen van de wereldbeschaving afsluiten.
Vlaanderen,--neen! Groot-Nederland: zien ze dan niet hoe schoon het
daar ligt in Europa, tusschen de grootste naties in, aan den samenloop
der Duitsche, Fransche, Engelsche geestesstroomingen? Met de kennis
van Nederlandsch en Fransch houden wij den sleutel tot Germaansche
en Romaansche talen, onze geest wordt gedrild door de nabijheid van
Romaansche en Germaansche gedachtenwereld. Onze roeping is, in eigen
grond geworteld, ook het kultuurleven onzer buren in ons om te werken
tot eigen leven. En daar nu alles meêgaat, het zelfstandiger optreden
van den Vlaamschen geest, de rijke ontwikkeling onzer nijverheids- en
handelskrachten, de groei onzer sterk ingerichte volksbeweging, zien zij
niet, die jammerlijke franschelaars, welke rol in het grootworden der
algemeene Europeesche beschaving door een "tusschenland" als het onze
kan gespeeld worden? Onze toekomst hangt grootendeels af van de grondige
vervlaamsching van Vlaanderen. En daarom, in twee regels samengevat: om
iets te zijn moeten wij Vlamingen zijn.--Wij willen Vlamingen zijn, om
Europeeërs te worden"[187].

[187] Als boven, I, 211-213.

Welk een kracht in het woord! Zal zijn volk de daad doen volgen?
Er is hoop. Juist die lang gesluimerd hebben, hebben soms de wereld
verrast. Toen men over Uilenspiegels graf de gebeden lezen wilde, zag
men hem opstaan van onder het zand. "Vlaanderen kan ook slapen", zeide
hij, "maar sterven, nooit". Mocht het zijn, dat Vlaanderen thans had
uitgeslapen, de Europeesche beteekenis van België, die reeds aanzienlijk
is, zou er nog zeer veel bij winnen. De uitwisseling van Germaansche
tegen Romaansche beschavingsmunt zou levendiger zijn in België en
daardoor in Europa. En de Belgische bodem, rijker bevrucht, zou schooner
bloei voortbrengen.

Wij behoeven toch wel niet te herinneren, dat Vermeylen met zijn
"franschelaars" de apen, niet de eigen verwanten van den Franschen stam
in België bedoelt? Aan hun de vrede, en meer dan dat! Zij hooren even
goed in België thuis als de fierste Vlaming ook, ja de beteekenis
van het land staat en valt met de gelijktijdige en gelijkrechtigde
aanwezigheid van ~beide~ elementen. Doch de Walen hebben geen nood. Hun
kultuur steunt op die van een groot, de Vlaamsche kan, onmiddellijk,
alleen steunen op die van een klein naburig volk. Middellijk echter ook
op die van Duitschland en Engeland. Holland ligt voor de deur, maar uit
Holland loopen van ouds verscheiden wegen.

Ook Holland zal, aan de grens van een door Vlaanderens herleving
verrijkt België, verhoogde beteekenis krijgen voor het nabuurland en
daarmede voor Europa. Het België van 1830 is, in het geestelijke, geen
blijvende schepping. Niet de vereeniging van 1815 kan terug komen, maar
wat komen kan is een België, meer gelijkwaardig aan dat van Rubens en
daarvóór. Van zulk een België zullen wij slechts geestelijk profijt te
wachten hebben. Op onzen volksbodem, die naar meer dan één zijde open
ligt, rijpen de sappigste vruchten bij zuidwestenwind.

Onze rol bij dit alles is die van hen die wachten, maar niet van hen
die wachten zonder hope. Niettegenstaande onze kleinheid zijn wij er
nog; wij willen er blijven. Wij ook kunnen alleen Europeeërs zijn, door
Hollanders te wezen, en onszelf willen wij blijven ook tegenover het
verwante Zuidnederlandsche volk. Wij willen daarbij aan vroegere fouten
indachtig zijn, en geen verbroedering gedecreteerd hebben op papier,
noch ze verlagen tot pasmunt ten bate van het congresverkeer. Geen
overijling, en om 's Hemels wil geen gemaaktheid! Duizendmaal beter dan
congressen die boven den toon van ons waarachtig gevoel geschroefd zijn,
zijn in het geheel geen congressen. Die het meest hebben bijgedragen tot
verhooging van den Vlaamschen naam in Holland zijn juist zij, die het
minst Holland om zijn sympathie hebben nageloopen. Kracht bedelt niet,
maar uit zich. Wij ~hebben~ beiden nog kracht; geen van ons beiden zal
ondergaan, zoo hij het niet zelf wil. En wij willen het niet! trots de
lamheid van sommiger lendenen. Houde ieder het zich voor gezegd: wij
willen niet weg; en onze historie heeft ons niet geleerd aan onszelf te
wanhopen.

Laten wij elk, Noord- en Zuidnederlander, het beste geven wat in ons is.
Wij brengen dan noodzakelijkerwijs dingen voort die niet slechts voor
ons zelven, maar ook voor den ander van belang zijn. Belang zal kennis
doen zoeken, kennis zal liefde wekken, en wat geen woorden kunnen,
zullen de dingen doen.

Augustus 1905.




ERRATA.


 Bl. 40 regel 11 van boven   _staat_: en koren,     _lees_: en het koren.

 "   43  "     6  "  beneden    "   : hôtet,           "  : hôtel.

 "   45  "     2  "  boven      "   : terriorialen,    "  : territorialen.

 "   45  "     4  "    "        "   : tot uitsterven,  "  : tot het
                                                             uitsterven.

 "   51  "    10  "    "        "   : Jeremia,         "  : Jeremia,
                                                             Zacharia.

 "  123  "     4  "    "        "   : de Thiemes,      "  : de Thiennes.




  +----------------------------------------------------------+
  |                                                          |
  |             OPMERKINGEN VAN DE BEWERKER:                 |
  |                                                          |
  |  De volgende correcties zijn in de tekst aangebracht:    |
  |                                                          |
  |  Bron (B:) -- Correctie (C:)                             |
  |                                                          |
  |  B: In 1146 werd Dooruik afgescheiden uit                |
  |  C: In 1146 werd Doornik afgescheiden uit                |
  |  B: streed tegen de gansehe overlevering                 |
  |  C: streed tegen de gansche overlevering                 |
  |  B: Görlitz, hortogin van Luxemburg,                     |
  |  C: Görlitz, hertogin van Luxemburg,                     |
  |  B: eischen onmiddelijk na dien                          |
  |  C: eischen onmiddellijk na dien                         |
  |  B: in 1428, titel in in 1433),                          |
  |  C: in 1428, titel in 1433),                             |
  |  B: tot zijn taak tn de                                  |
  |  C: tot zijn taak in de                                  |
  |  B: gewesten voorshans kon verdragen:                    |
  |  C: gewesten voorshands kon verdragen:                   |
  |  B: noch een politek machtige stad                       |
  |  C: noch een politiek machtige stad                      |
  |  B: velen misschen paradoxaal zal                        |
  |  C: velen misschien paradoxaal zal                       |
  |  B: natnurlijk, dat men is gaan                          |
  |  C: natuurlijk, dat men is gaan                          |
  |  B: kennen, zóó te te verklaren.                         |
  |  C: kennen, zóó te verklaren.                            |
  |  B: de klank "van Voorne' ooit door                      |
  |  C: de klank "van Voorne'" ooit door                     |
  |  B: kent waarmede de transscriptie van                   |
  |  C: kent waarmede de transcriptie van                    |
  |  B: beeft gehad als op de Fransche                       |
  |  C: heeft gehad als op de Fransche                       |
  |  B: Nativiteit bij van Kaufmann is de eerste             |
  |  C: Nativiteit bij von Kaufmann is de eerste             |
  |  B: alleen dat Uilespiegel in zijn regt                  |
  |  C: alleen dat Uilenspiegel in zijn regt                 |
  |  B: handhandhaven heeft het zich moeten                  |
  |  C: handhaven heeft het zich moeten                      |
  |  B: Lttt. Fantasiën, vierde reeks,                       |
  |  C: Litt. Fantasiën, vierde reeks,                       |
  |  B: zonden gewis nog veel hartelijker                    |
  |  C: zouden gewis nog veel hartelijker                    |
  |  B: mais point de maîtres (van Eupen                     |
  |  C: mais point de maîtres" (van Eupen                    |
  |  B: Que le seizième siècle instruise                     |
  |  C: "Que le seizième siècle instruise                    |
  |  B: Febr. 1814; afschift in F. O.).                      |
  |  C: Febr. 1814; afschrift in F. O.).                     |
  |  B: Holland as an intregal part                          |
  |  C: Holland as an integral part                          |
  |  B: bijeengereepen (Coremans, bl. 135).                  |
  |  C: bijeengeroepen (Coremans, bl. 135).                  |
  |  B: onder hem geen prijs stelden op het                  |
  |  C: onder hen geen prijs stelden op het                  |
  |  B: wijze van anneming der grondwet                      |
  |  C: wijze van aanneming der grondwet                     |
  |  B: vóór de stemming. met den clerus                     |
  |  C: vóór de stemming, met den clerus                     |
  |  B: nog niemand verrichte en toch                        |
  |  C: nog niemand verrichtte en toch                       |
  |  B: de la police n'out pu découvrir                      |
  |  C: de la police n'ont pu découvrir                      |
  |  B: dat, na het opooer te Brussel                        |
  |  C: dat, na het oproer te Brussel                        |
  |  B: Men vindt hel bekende artikel                        |
  |  C: Men vindt het bekende artikel                        |
  |  B: la Haye d'où je ne sòrtirais plus".                  |
  |  C: la Haye d'où je ne sortirais plus".                  |
  |  B: adresser à l'administratiou de la                    |
  |  C: adresser à l'administration de la                    |
  |  B: an Roi, afin de l'obliger à                          |
  |  C: au Roi, afin de l'obliger à                          |
  |  B: poussés à bout" (Lamoussaye,                         |
  |  C: poussés à bout"" (Lamoussaye,                        |
  |  B: Reede, grand chambellan, dépositaire de Reede, grand |
  |  C: Reede, grand                                         |
  |  B: garanties sociales.... Telles cont les               |
  |  C: garanties sociales.... Telles sont les               |
  |  B: France. Ce voeu irréfléchi prend sa                  |
  |  C: France. Ce voeu irréfléchi prend sa                   |
  |  B: des outrages qu'ls font à                            |
  |  C: des outrages qu'ils font à                           |
  |  B: l'extension de la laugue hollandaise.                |
  |  C: l'extension de la langue hollandaise.                |
  |  B: jusq'uà présent. Aucun courrier                      |
  |  C: jusqu'à présent. Aucun courrier                      |
  |  B: des nombreuses specialités de caractère              |
  |  C: des nombreuses spécialités de caractère              |
  |  B: protecteur n'est jamains parvenu à                   |
  |  C: protecteur n'est jamais parvenu à                    |
  |  B: dans sa popre nationalité. Si                        |
  |  C: dans sa propre nationalité. Si                       |
  |  B: a des titres ponr demeurer                           |
  |  C: a des titres pour demeurer                           |
  |  B: les les gouvernements à marcher bon                  |
  |  C: les gouvernements à marcher bon                      |
  |  B: ze niet door de de Nederlandsche, maar               |
  |  C: ze niet door de Nederlandsche, maar                  |
  |  B: members of the Shates General.                       |
  |  C: members of the States General.                       |
  |  B: and its leaders, witch the                           |
  |  C: and its leaders, with the                            |
  |  B: from the alarm whlch has induced                     |
  |  C: from the alarm which has induced                     |
  |  B: al wierd zijn dadelijk toegestaan                    |
  |  C: al wierd zij dadelijk toegestaan                     |
  |  B: colliers from the neigbourhood                       |
  |  C: colliers from the neighbourhood                      |
  |  B: Potter, ± 13 Sept 1830; bij Juste                    |
  |  C: Potter, ± 13 Sept. 1830; bij Juste                   |
  |  B: from Liege[143] as wel as the                        |
  |  C: from Liege[143] as well as the                       |
  |  B: was attented by the staff of the Garde               |
  |  C: was attended by the staff of the Garde               |
  |  B: said that though te King in the                      |
  |  C: said that though the King in the                     |
  |  B: should be declared fortwith,--that all                |
  |  C: should be declared forthwith,--that all               |
  |  B: exposer sans nécesseté les                           |
  |  C: exposer sans nécessité les                           |
  |  B: announced for the the evening of                     |
  |  C: announced for the evening of                         |
  |  B: upon their own responsability. Several               |
  |  C: upon their own responsibility. Several               |
  |  B: who wished to entrer searched.                       |
  |  C: who wished to enter searched.                        |
  |  B: was litterally swarming with persons                 |
  |  C: was literally swarming with persons                  |
  |  B: slack than on the preceeding days.                   |
  |  C: slack than on the preceding days.                    |
  |  B: soldiers, it was extinghuished.                      |
  |  C: soldiers, it was extinguished.                       |
  |  B: would be called upon te                              |
  |  C: would be called upon to                              |
  |  B: van den Raad van Sate en een                         |
  |  C: van den Raad van State en een                        |
  |  B: hestuur van het denkbeeld eener republiek            |
  |  C: bestuur van het denkbeeld eener republiek            |
  |  B: staat[174]. Ondertuschen bleef, bijna                |
  |  C: staat[174]. Ondertusschen bleef, bijna               |
  |  B: staatsgezag en en staatseenheid hoog                 |
  |  C: staatsgezag en staatseenheid hoog                    |
  |  B: op de houding de Vlamingen tusschen 1815             |
  |  C: op de houding der Vlamingen tusschen 1815            |
  |  B: een ronde Vaamsche jongen, "met                      |
  |  C: een ronde Vlaamsche jongen, "met                     |
  |  B: koppel zwarte oogen een zwart                        |
  |  C: koppel zwarte oogen en een zwart                     |
  |  B: provinciën: Henegouwen; 20 vóór, 10 tegen;           |
  |  C: provinciën: Henegouwen: 20 vóór, 10 tegen;           |
  |  B: maar sterven, nooit". Mocht het                      |
  |  C: "maar sterven, nooit". Mocht het                     |
  |                                                          |
  +----------------------------------------------------------+





End of the Project Gutenberg EBook of De Belgische omwenteling, by 
Herman Theodoor Colenbrander

*** END OF THIS PROJECT GUTENBERG EBOOK DE BELGISCHE OMWENTELING ***

***** This file should be named 45392-8.txt or 45392-8.zip *****
This and all associated files of various formats will be found in:
        http://www.gutenberg.org/4/5/3/9/45392/

Produced by The Online Distributed Proofreading Team at
http://www.pgdp.net


Updated editions will replace the previous one--the old editions
will be renamed.

Creating the works from public domain print editions means that no
one owns a United States copyright in these works, so the Foundation
(and you!) can copy and distribute it in the United States without
permission and without paying copyright royalties.  Special rules,
set forth in the General Terms of Use part of this license, apply to
copying and distributing Project Gutenberg-tm electronic works to
protect the PROJECT GUTENBERG-tm concept and trademark.  Project
Gutenberg is a registered trademark, and may not be used if you
charge for the eBooks, unless you receive specific permission.  If you
do not charge anything for copies of this eBook, complying with the
rules is very easy.  You may use this eBook for nearly any purpose
such as creation of derivative works, reports, performances and
research.  They may be modified and printed and given away--you may do
practically ANYTHING with public domain eBooks.  Redistribution is
subject to the trademark license, especially commercial
redistribution.



*** START: FULL LICENSE ***

THE FULL PROJECT GUTENBERG LICENSE
PLEASE READ THIS BEFORE YOU DISTRIBUTE OR USE THIS WORK

To protect the Project Gutenberg-tm mission of promoting the free
distribution of electronic works, by using or distributing this work
(or any other work associated in any way with the phrase "Project
Gutenberg"), you agree to comply with all the terms of the Full Project
Gutenberg-tm License available with this file or online at
  www.gutenberg.org/license.


Section 1.  General Terms of Use and Redistributing Project Gutenberg-tm
electronic works

1.A.  By reading or using any part of this Project Gutenberg-tm
electronic work, you indicate that you have read, understand, agree to
and accept all the terms of this license and intellectual property
(trademark/copyright) agreement.  If you do not agree to abide by all
the terms of this agreement, you must cease using and return or destroy
all copies of Project Gutenberg-tm electronic works in your possession.
If you paid a fee for obtaining a copy of or access to a Project
Gutenberg-tm electronic work and you do not agree to be bound by the
terms of this agreement, you may obtain a refund from the person or
entity to whom you paid the fee as set forth in paragraph 1.E.8.

1.B.  "Project Gutenberg" is a registered trademark.  It may only be
used on or associated in any way with an electronic work by people who
agree to be bound by the terms of this agreement.  There are a few
things that you can do with most Project Gutenberg-tm electronic works
even without complying with the full terms of this agreement.  See
paragraph 1.C below.  There are a lot of things you can do with Project
Gutenberg-tm electronic works if you follow the terms of this agreement
and help preserve free future access to Project Gutenberg-tm electronic
works.  See paragraph 1.E below.

1.C.  The Project Gutenberg Literary Archive Foundation ("the Foundation"
or PGLAF), owns a compilation copyright in the collection of Project
Gutenberg-tm electronic works.  Nearly all the individual works in the
collection are in the public domain in the United States.  If an
individual work is in the public domain in the United States and you are
located in the United States, we do not claim a right to prevent you from
copying, distributing, performing, displaying or creating derivative
works based on the work as long as all references to Project Gutenberg
are removed.  Of course, we hope that you will support the Project
Gutenberg-tm mission of promoting free access to electronic works by
freely sharing Project Gutenberg-tm works in compliance with the terms of
this agreement for keeping the Project Gutenberg-tm name associated with
the work.  You can easily comply with the terms of this agreement by
keeping this work in the same format with its attached full Project
Gutenberg-tm License when you share it without charge with others.

1.D.  The copyright laws of the place where you are located also govern
what you can do with this work.  Copyright laws in most countries are in
a constant state of change.  If you are outside the United States, check
the laws of your country in addition to the terms of this agreement
before downloading, copying, displaying, performing, distributing or
creating derivative works based on this work or any other Project
Gutenberg-tm work.  The Foundation makes no representations concerning
the copyright status of any work in any country outside the United
States.

1.E.  Unless you have removed all references to Project Gutenberg:

1.E.1.  The following sentence, with active links to, or other immediate
access to, the full Project Gutenberg-tm License must appear prominently
whenever any copy of a Project Gutenberg-tm work (any work on which the
phrase "Project Gutenberg" appears, or with which the phrase "Project
Gutenberg" is associated) is accessed, displayed, performed, viewed,
copied or distributed:

This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with
almost no restrictions whatsoever.  You may copy it, give it away or
re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included
with this eBook or online at www.gutenberg.org

1.E.2.  If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is derived
from the public domain (does not contain a notice indicating that it is
posted with permission of the copyright holder), the work can be copied
and distributed to anyone in the United States without paying any fees
or charges.  If you are redistributing or providing access to a work
with the phrase "Project Gutenberg" associated with or appearing on the
work, you must comply either with the requirements of paragraphs 1.E.1
through 1.E.7 or obtain permission for the use of the work and the
Project Gutenberg-tm trademark as set forth in paragraphs 1.E.8 or
1.E.9.

1.E.3.  If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is posted
with the permission of the copyright holder, your use and distribution
must comply with both paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 and any additional
terms imposed by the copyright holder.  Additional terms will be linked
to the Project Gutenberg-tm License for all works posted with the
permission of the copyright holder found at the beginning of this work.

1.E.4.  Do not unlink or detach or remove the full Project Gutenberg-tm
License terms from this work, or any files containing a part of this
work or any other work associated with Project Gutenberg-tm.

1.E.5.  Do not copy, display, perform, distribute or redistribute this
electronic work, or any part of this electronic work, without
prominently displaying the sentence set forth in paragraph 1.E.1 with
active links or immediate access to the full terms of the Project
Gutenberg-tm License.

1.E.6.  You may convert to and distribute this work in any binary,
compressed, marked up, nonproprietary or proprietary form, including any
word processing or hypertext form.  However, if you provide access to or
distribute copies of a Project Gutenberg-tm work in a format other than
"Plain Vanilla ASCII" or other format used in the official version
posted on the official Project Gutenberg-tm web site (www.gutenberg.org),
you must, at no additional cost, fee or expense to the user, provide a
copy, a means of exporting a copy, or a means of obtaining a copy upon
request, of the work in its original "Plain Vanilla ASCII" or other
form.  Any alternate format must include the full Project Gutenberg-tm
License as specified in paragraph 1.E.1.

1.E.7.  Do not charge a fee for access to, viewing, displaying,
performing, copying or distributing any Project Gutenberg-tm works
unless you comply with paragraph 1.E.8 or 1.E.9.

1.E.8.  You may charge a reasonable fee for copies of or providing
access to or distributing Project Gutenberg-tm electronic works provided
that

- You pay a royalty fee of 20% of the gross profits you derive from
     the use of Project Gutenberg-tm works calculated using the method
     you already use to calculate your applicable taxes.  The fee is
     owed to the owner of the Project Gutenberg-tm trademark, but he
     has agreed to donate royalties under this paragraph to the
     Project Gutenberg Literary Archive Foundation.  Royalty payments
     must be paid within 60 days following each date on which you
     prepare (or are legally required to prepare) your periodic tax
     returns.  Royalty payments should be clearly marked as such and
     sent to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation at the
     address specified in Section 4, "Information about donations to
     the Project Gutenberg Literary Archive Foundation."

- You provide a full refund of any money paid by a user who notifies
     you in writing (or by e-mail) within 30 days of receipt that s/he
     does not agree to the terms of the full Project Gutenberg-tm
     License.  You must require such a user to return or
     destroy all copies of the works possessed in a physical medium
     and discontinue all use of and all access to other copies of
     Project Gutenberg-tm works.

- You provide, in accordance with paragraph 1.F.3, a full refund of any
     money paid for a work or a replacement copy, if a defect in the
     electronic work is discovered and reported to you within 90 days
     of receipt of the work.

- You comply with all other terms of this agreement for free
     distribution of Project Gutenberg-tm works.

1.E.9.  If you wish to charge a fee or distribute a Project Gutenberg-tm
electronic work or group of works on different terms than are set
forth in this agreement, you must obtain permission in writing from
both the Project Gutenberg Literary Archive Foundation and Michael
Hart, the owner of the Project Gutenberg-tm trademark.  Contact the
Foundation as set forth in Section 3 below.

1.F.

1.F.1.  Project Gutenberg volunteers and employees expend considerable
effort to identify, do copyright research on, transcribe and proofread
public domain works in creating the Project Gutenberg-tm
collection.  Despite these efforts, Project Gutenberg-tm electronic
works, and the medium on which they may be stored, may contain
"Defects," such as, but not limited to, incomplete, inaccurate or
corrupt data, transcription errors, a copyright or other intellectual
property infringement, a defective or damaged disk or other medium, a
computer virus, or computer codes that damage or cannot be read by
your equipment.

1.F.2.  LIMITED WARRANTY, DISCLAIMER OF DAMAGES - Except for the "Right
of Replacement or Refund" described in paragraph 1.F.3, the Project
Gutenberg Literary Archive Foundation, the owner of the Project
Gutenberg-tm trademark, and any other party distributing a Project
Gutenberg-tm electronic work under this agreement, disclaim all
liability to you for damages, costs and expenses, including legal
fees.  YOU AGREE THAT YOU HAVE NO REMEDIES FOR NEGLIGENCE, STRICT
LIABILITY, BREACH OF WARRANTY OR BREACH OF CONTRACT EXCEPT THOSE
PROVIDED IN PARAGRAPH 1.F.3.  YOU AGREE THAT THE FOUNDATION, THE
TRADEMARK OWNER, AND ANY DISTRIBUTOR UNDER THIS AGREEMENT WILL NOT BE
LIABLE TO YOU FOR ACTUAL, DIRECT, INDIRECT, CONSEQUENTIAL, PUNITIVE OR
INCIDENTAL DAMAGES EVEN IF YOU GIVE NOTICE OF THE POSSIBILITY OF SUCH
DAMAGE.

1.F.3.  LIMITED RIGHT OF REPLACEMENT OR REFUND - If you discover a
defect in this electronic work within 90 days of receiving it, you can
receive a refund of the money (if any) you paid for it by sending a
written explanation to the person you received the work from.  If you
received the work on a physical medium, you must return the medium with
your written explanation.  The person or entity that provided you with
the defective work may elect to provide a replacement copy in lieu of a
refund.  If you received the work electronically, the person or entity
providing it to you may choose to give you a second opportunity to
receive the work electronically in lieu of a refund.  If the second copy
is also defective, you may demand a refund in writing without further
opportunities to fix the problem.

1.F.4.  Except for the limited right of replacement or refund set forth
in paragraph 1.F.3, this work is provided to you 'AS-IS', WITH NO OTHER
WARRANTIES OF ANY KIND, EXPRESS OR IMPLIED, INCLUDING BUT NOT LIMITED TO
WARRANTIES OF MERCHANTABILITY OR FITNESS FOR ANY PURPOSE.

1.F.5.  Some states do not allow disclaimers of certain implied
warranties or the exclusion or limitation of certain types of damages.
If any disclaimer or limitation set forth in this agreement violates the
law of the state applicable to this agreement, the agreement shall be
interpreted to make the maximum disclaimer or limitation permitted by
the applicable state law.  The invalidity or unenforceability of any
provision of this agreement shall not void the remaining provisions.

1.F.6.  INDEMNITY - You agree to indemnify and hold the Foundation, the
trademark owner, any agent or employee of the Foundation, anyone
providing copies of Project Gutenberg-tm electronic works in accordance
with this agreement, and any volunteers associated with the production,
promotion and distribution of Project Gutenberg-tm electronic works,
harmless from all liability, costs and expenses, including legal fees,
that arise directly or indirectly from any of the following which you do
or cause to occur: (a) distribution of this or any Project Gutenberg-tm
work, (b) alteration, modification, or additions or deletions to any
Project Gutenberg-tm work, and (c) any Defect you cause.


Section  2.  Information about the Mission of Project Gutenberg-tm

Project Gutenberg-tm is synonymous with the free distribution of
electronic works in formats readable by the widest variety of computers
including obsolete, old, middle-aged and new computers.  It exists
because of the efforts of hundreds of volunteers and donations from
people in all walks of life.

Volunteers and financial support to provide volunteers with the
assistance they need are critical to reaching Project Gutenberg-tm's
goals and ensuring that the Project Gutenberg-tm collection will
remain freely available for generations to come.  In 2001, the Project
Gutenberg Literary Archive Foundation was created to provide a secure
and permanent future for Project Gutenberg-tm and future generations.
To learn more about the Project Gutenberg Literary Archive Foundation
and how your efforts and donations can help, see Sections 3 and 4
and the Foundation information page at www.gutenberg.org


Section 3.  Information about the Project Gutenberg Literary Archive
Foundation

The Project Gutenberg Literary Archive Foundation is a non profit
501(c)(3) educational corporation organized under the laws of the
state of Mississippi and granted tax exempt status by the Internal
Revenue Service.  The Foundation's EIN or federal tax identification
number is 64-6221541.  Contributions to the Project Gutenberg
Literary Archive Foundation are tax deductible to the full extent
permitted by U.S. federal laws and your state's laws.

The Foundation's principal office is located at 4557 Melan Dr. S.
Fairbanks, AK, 99712., but its volunteers and employees are scattered
throughout numerous locations.  Its business office is located at 809
North 1500 West, Salt Lake City, UT 84116, (801) 596-1887.  Email
contact links and up to date contact information can be found at the
Foundation's web site and official page at www.gutenberg.org/contact

For additional contact information:
     Dr. Gregory B. Newby
     Chief Executive and Director
     gbnewby@pglaf.org

Section 4.  Information about Donations to the Project Gutenberg
Literary Archive Foundation

Project Gutenberg-tm depends upon and cannot survive without wide
spread public support and donations to carry out its mission of
increasing the number of public domain and licensed works that can be
freely distributed in machine readable form accessible by the widest
array of equipment including outdated equipment.  Many small donations
($1 to $5,000) are particularly important to maintaining tax exempt
status with the IRS.

The Foundation is committed to complying with the laws regulating
charities and charitable donations in all 50 states of the United
States.  Compliance requirements are not uniform and it takes a
considerable effort, much paperwork and many fees to meet and keep up
with these requirements.  We do not solicit donations in locations
where we have not received written confirmation of compliance.  To
SEND DONATIONS or determine the status of compliance for any
particular state visit www.gutenberg.org/donate

While we cannot and do not solicit contributions from states where we
have not met the solicitation requirements, we know of no prohibition
against accepting unsolicited donations from donors in such states who
approach us with offers to donate.

International donations are gratefully accepted, but we cannot make
any statements concerning tax treatment of donations received from
outside the United States.  U.S. laws alone swamp our small staff.

Please check the Project Gutenberg Web pages for current donation
methods and addresses.  Donations are accepted in a number of other
ways including checks, online payments and credit card donations.
To donate, please visit:  www.gutenberg.org/donate


Section 5.  General Information About Project Gutenberg-tm electronic
works.

Professor Michael S. Hart was the originator of the Project Gutenberg-tm
concept of a library of electronic works that could be freely shared
with anyone.  For forty years, he produced and distributed Project
Gutenberg-tm eBooks with only a loose network of volunteer support.

Project Gutenberg-tm eBooks are often created from several printed
editions, all of which are confirmed as Public Domain in the U.S.
unless a copyright notice is included.  Thus, we do not necessarily
keep eBooks in compliance with any particular paper edition.

Most people start at our Web site which has the main PG search facility:

     www.gutenberg.org

This Web site includes information about Project Gutenberg-tm,
including how to make donations to the Project Gutenberg Literary
Archive Foundation, how to help produce our new eBooks, and how to
subscribe to our email newsletter to hear about new eBooks.